Идел Болгарында беренче шәһәрләр X гасырның 20 нче еллары башында күренә башлый. Бу хәл элекке ярымкүчмә тормыштан утраклашып көн итүгә күчү белән бәйле. Беренче болгар шәһәрләренең үсеп чыгуы ислам динен кабул итү чорына туры килә. Бу – очраклылык түгел, ә законлы тарихи процесс. Нәкъ менә дөньяның иң куәтле диннәре, шул исәптән, исламның таралуы шәһәрләр барлыкка килү, цивилизация үсеше белән бәйле. Болгарда да шулай була. Бу дәүләттә беренче калалар үсеп чыгу белән бергә, болгарларның үз акчаларын сугу да башлана.

Рәшидеддин хезмәтләре һәм «Монголларның яшерен тарихы» хәбәр иткәнчә, Хәрәзем солтаны Мөхәммәтне куа киткән Сүбәдәй белән Җәбәгә, качкын илбашын тотып кына калмыйча, бер уңайдан, Көнчыгыш Европа халыкларын да буйсындыру бурычы йөкләнә. Моңа кадәр җиңү арты җиңү яулаган бөек сәргаскәрләр бу юлы максатларына ирешә алмый – соңрак Чыңгыз ханның дәвамчысы Үгәдәйгә яңа, тагын да зуррак гаскәр белән көнбатышка яу чабарга туры килә.

Гәрчә күрсәң ата-анаңдан җәфалар күп заман, Син җәфа итмә аларга, бәлки – хөрмәт, и угълан! Син нидер иттең исә атаң өчен, анаң өчен, Син дә угълыңнан алырсың аны, әлбәт, и угълан!

«Безнең мирас» журналына 2025 елның беренче яртысына язылу дәвам итә!

Китаб-әт-тәрбия Егерме икенче тәрбия

Мәшһүр гармунчы артист Фәйзулла Туишевны, мөгаен, үз вакытында сәхнәдә күрмәгән, һичьюгы, аның бик тә үзенчәлекле, дәртле, моңлы итеп уйнавын радио аша ишетмәгән бер генә татар кешесе дә калмагандыр. Ник дисәң, илле елдан ашып киткән иҗат гомерендә бу тынгысыз музыкантның концерт белән бармаган җире, төрле зурлыктагы чеңгелдәп торган үз гармуннарын уйнамаган сәхнәсе калмагандыр. «Фәйзулла Туишев – милләтебезнең горурлыгы, халык арасыннан чыккан чын талант», – дип язды аның турында күренекле язучыбыз Фатих Хөсни.

Язучы Гаяз Исхакый үзенең «Идел-Урал» исемле китабында, тарихи чыганакларга нигезләнеп: «1553 елда Казаннан 60 чакрым ераклыкта, Мишәнең Иделгә койган төшендә, төрки-татарлар «Мишә-Тамак» кальгасын салалар. Бу кальга урыслар тарафыннан дүрт елдан соң гына яулап алына», – дип язып калдырган. С.Мельников Япанча авылы турында: «Вопреки татарскому названию, (Миша Тамак) деревня находится ниже устья р.Меши верста на 4. При деревни находится казенный перевоз через р.Кама. На местном кладбище сохраняется древний могильный камень, похищенный жителями с кургана Таш-Кирмень»; «...деревня была местожительство известного в истории покорении Казани наездника княза Епанчи, увезшего сюда дочь боярина Шеина Марию; дворов 92; жители 380 м., 344 ж.; магаменяны. С 1843-1856 г. был двор помещика Деларю. Земельный надел деревни 329 десятина. В деревне мещан 2 м., 3 ж.; крестьян других обществ 6 м., 3 ж. Из них занимаются торговлею 5 м., 3 ж.; приказчик 1 м.; ремеслами 2 м. 3 ж. (Книга 1895 г.)», – дигән мәгълүматлар калдыра.

Моннан җитмеш биш ел элек, ягъни биш яшь чагында кулына эскрипкә алган Фуат абыйның әлеге уен коралын гомерлек җан дусты итеп санавына, тугъры иптәшенә һәм гадел тәнкыйтьчегә тиңләвенә гаҗәпләнәсе юк. «Аның белән бергә узган гомердә аралар ничә көн генә өзелеп торды икән?! Эскрипкә белән сөйләшәм дә, киңәшләшәм дә мин. Ул бик нәзберек, кояшлы көн булса, үзе кулга ятып тора, яңгырлы, шыксыз һава торышын сиземләсә, бөтенләй икенче тавыш чыгара, «тимәгез миңа», дип сукрана кебек», – дигән иде ул бер әңгәмәсендә.

1921-1923 нче елларда ТАССР ҮБК Президиумы һәм ХКС рәисе урынбасары, бер үк вакытта Идел буендагы ачларга ярдәм оештыру комиссиясе рәисе урынбасары Исхак Мостафа улы Казаков (1877-1939) Татарстанда һәм татар халкы арасында бакчачылык турында кайбер хезмәтләр язып калдырган шәхес. Игътибарыгызга аның хезмәтләреннән өзекләр тәкъдим итәбез.

Соңгы гасырларда үткәрелгән археологик тикшеренүләр, борынгы чор әдипләренең, аеруча, Һеродот фикерләренең дөреслеген дәлилли. Мөһим булмаган кайбер нечкәлекләрне исәпкә алмаганда, шул чор тарихчылары һәм шагыйрьләренең язмалары тарихи фактларга гаҗәп дәрәҗәдә туры килә. Гасырлар дәвамында легендар һәм уйдырма шәһәр буларак танылган Трояны «ачуы» белән Шлиман да Һомер «Илиада»сына көчле ышануын күрсәтә.

Казанның Бауман урамыннан үткәндә, ирексездән, караш элек Язучылар берлеге булган бинага – элеккеге Тукай клубы урнашкан катка төбәлә дә, күпме хатирәләр яңара...

Нурлы, бай табигатьле гүзәл Нурлат районы кешеләрне элек-электән үзенә тартып торган. Мул сулы Чирмешән елгасы җырларда макталып җырлана. Урман-суларга, челтерәп аккан саф сулы чишмәләргә бай урында татар иленә бик таныш, 1000 елдан артык тарихлы борынгы Кизләү авылы урнашкан. Кизләү – чишмә дигән сүз. Авылдан ерак түгел генә тәмле, чиста сулы чишмә бар. Аны «Буралы чишмә» дип (ул буралап куелган) йөртәләр. Ә элек «Гобәйдулла чишмәсе» дип тә атаганнар. Гобәйдулла хәзрәт бу чишмә янына барып азан әйтә торган булган. Аның әйләнә-тирәсе чиста итеп тотып алынган, намаз уку өчен аерым урын да бар. (Бу изге эш Кизләү егете Зәйнетдинов Рөстәм Гобәйдулла улы ярдәме белән башкарыла, соңгы елларда чишмәнең әйләнә-тирәсе кабат төзекләндерелде.) Авылның яшь киленнәре, яшь кызлары шул чишмәдән көянтәләп чәйгә су алып кайтканнар. Бүген дә бу изге чишмәнең суын ераклардан килеп алалар.

Чираттагысы «Безнең мирас» журналының баш мөхәррире Ләбиб Лерон белән корган әңгәмәсеннән кыска гына өзек.

Картаймыш көнендә Зөләйха әби япа-ялгыз торып калды. Балалары төрле якларга таралышып беттеләр, күптән инде башлы-күзле булып, чит-ят җирләрдә тамыр җибәрделәр. Карты исә, сырхаулап йөрде-йөрде дә, узган көзнең караңгы бер төнендә күзләрен мәңгегә йомды.

Республикабызның кояшлы ягында, Самара һәм Ульяновск өлкәләре күршесендә урнашкан Нурлат шәһәрен шулай дип тә зурлыйлар. Дөрестән дә, биредәге шактый зур тимер юл станциясе һәркемгә мәгълүм: татар иленә ул тарафтан килүче кунаклар да сәфәрне иң әүвәл нәкъ менә Нурлат җиреннән башлыйлар ич. Тарихы да әлеге тимер юлга турыдан-туры бәйләнешле аның. Гомумән, каланың үсеш юлы баскычлары болай: станция, поселок, эшчеләр бистәсе, район буйсынуындагы шәһәр.

Дәрдемәнд тәхәллүсен алган Закир Рәмиевкә тормышның, яшәешнең бихисап чагылышларын сурәтләүдә берәүне дә кабатламаган, җыйнак күләмле, тирән эчтәлекле, элитар шигъриятенә лаеклы бәясен алу өчен бихисап сынаулар үтәргә туры килә.