Тарихи мирас рубрикасы буенча яңалыклар
-
Төркиләрнең борынгы бабалары
Адилә Айда башлангыч белемне – Берлин һәм Парижда, урта белемне Истанбулның «Нотр Дам де Сион» француз лицеенда ала. Анкарада хокук факультетында укыганнан соң, тел, тарих-география факультетының француз теле һәм әдәбияты бүлеген тәмамлый. 15 елга сузылган академик, 20 еллык дипломатик карьерасы бар. Төркиянең беренче хатын-кыз дипломаты Адилә Айда, Рим илчелегендә илче-киңәшче булганнан соң, шул заманның президенты тарафыннан квота буенча сенатор булып сайлана, дипломат карьерасыннан аерыла. Җитди мәсьәләләр белән кызыксынган Адилә Айда 1968 елдан бирле «этруск серләре»н, ягъни этрускларның этник килеп чыгышын өйрәнә. 1985 елда французча нәшер ителгән «Les Etrusques etaient des Turcs. Preuves» («Этрусклар төрки иделәр. Дәлилләр») исемле һәм шуның дәвамы булган әлеге хезмәте белән, этрускларның килеп чыгышы турында төгәл чишелеш юлын табып, төркиләр тарихына якты бүлек өсти. Адилә Айда этрусклар эзеннән тикшеренү эшләрен алып барганда төркиләрнең башка бабаларын һәм кардәшләрен дә таба һәм тарихта яңа юл ача. -
Музейлы Хуҗа Хәсән
Кайбыч районының Хуҗа Хәсән авылындагы Татарстан Республикасының Тау ягы татар керәшеннәре музеена бару – күпләрнең күптәнге хыялы. Ниһаять, безгә дә шундый мөмкинлек туды. Сәяхәтне Бөтендөнья Татар конгрессы Башкарма комитеты оештырды. Бөтендөнья Татар конгрессы Башкарма комитеты җитәкчесенең урынбасары – милли мәгариф, мәдәният һәм спорт комитеты җитәкчесе Разил Зиннәтуллин, тарих фәннәре докторы, Россия Ислам институты профессоры Фәйзелхак Ислаев, язучы Фирдәвес Зариф һәм дә ошбу юлларның авторлары юлга кузгалдык. Әлбәттә, музейны хәләл акчасына төзеттерүче 87 яшьлек хезмәт ветераны, Татарстанның атказанган икътисадчысы, фидакяр хезмәте белән дан алган, күп кенә дәүләт бүләкләре иясе Вячеслав Власович Данилов һәм аның улы – «Тау ягы татар керәшеннәре музее»ның төзелеш спонсоры, меценант, «Премьер» исемле фирманың генераль директоры Эмиль Вячеслав улы Данилов юлдашыбыз – юл күрсәтүчебез иде. Кайбычта исә безнең төркемгә район хакимияте башлагының өлкән ярдәмчесе Равия Камалиева һәм Хуҗа Хәсән авылы җирлеге башлыгы Светлана Матвеева кушылды. Сәяхәтебез бик эчтәлекле булды, соклану тудырды, күп нәрсәләргә ачыклык кертелде, бердәм фикергә дә киленде. -
Тува сәфәре: их, казу эшләре алып барасы иде бит!
Киттек. Яңгыр явып тора. Юл әшәке. «Ләхәүләләрне әйтә-әйтә, әллә нинди хәтәр юлларны узып, ниһаять, Бора-Шай үзәгенә төштек. Үзән белән бераз баруга, зур курганнар системасына очрадык. Борынгы төрки курганнар. Яртылаш эшкәртелгән таш сыннар һәм тезелеп киткән балбаллар... Курганнарны вак ташлардан өйгәннәр. Кайберләре бик зур. Аннары биек итеп өелгән курган тирәсенә таштан алка ясалган. Кайбер курганнарның тышында, зур алкадан соң, тагы вак-вак алкалар курган тирәли тезелгән. Курганнарның күплеге, андагы балбалларның санына караганда, бу үзән заманында бер зур үзән булган булырга охшый. Их, казу эшләре алып барасы иде бит! Һаман курганнар. Дөрес, бик зур түгелләр. -
Әсирләрнең әнисе Мәрьям Бубый-Атмаҗа (ахыры)
Мәрьямнең оныгы Орһан әфәнде белән сөйләшкәндә Ататөрек тарафыннан бирелгән җиргә башкалар хуҗа булуын, бабасының алты бала белән бик мөшкел хәлләрне кичерүен әйтте. Мәрьямнең ире Али Ризаның хәл-әхвәле тасвирланган гәзит язмасы Орһан әфәнденең социаль челтәрдәге битендә урын алган. Язманың авторы – Байкал, матбугатта («Ватан» гәзите булырга тиеш) чыккан вакыты – 1951 елның 10 декабре. Текстны тәрҗемә итеп тәкъдим итәм: «Алдымда 70 еллык бер хәлнең хикәясе бар. Бу – Ватанга хезмәт мәхәббәте һәм бу мәхәббәтнең кайгы-газап белән туп-тулы бер җанлы нәтиҗәсе! -
Әсирләрнең әнисе Мәрьям Бубый-Атмаҗа (дәвамы)
Мәрьям Бубый турындагы мәкаләмнең икенче кисәге Туран Атмаҗаның Төркия матбугатында дөнья күргән истәлекләре нигезендә язылды. Аларның бер өлеше «Әсирләрнең әнисе Мәрьям Атмаҗа» дип аталган документаль фильмда да чагылыш таба. -
Әсирләрнең әнисе Мәрьям Бубый-Атмаҗа
2023 елның яз аенда Казанга кайткач, кайбер галимнәрдән мәшһүр мәгърифәтче Бубыйлар нәселенең бер тармагы Төркиягә китеп, шунда урнашып калуы хакында ишеткән идем. Төркиягә баргач, журналист буларак кызыксынып, мөхтәрәм галимебез Айдар әфәнде Хәйретдиновның бу хактагы «Гобәйдулла кызы Мәрьям Нигъмәтуллина: Бубыйлар нәселенең нәмәгълүм вәкиле» дип аталган мәкаләсен интернеттан табып укыдым. -
Бүләр һәм башка шәһәрләр. Авыллар
Болгарны җимергәннән соң, Аксак Тимер Бүләргә юнәлә. Менә аның гаскәрләре шәһәргә килеп җитә һәм аның куәтле ныгытмалары алдында тукталып кала. Шәһәр башлыгы аксакаллар белән киңәш кора: бу явыз илбасарның дәһшәтле явына каршы тора алырбызмы, юкмы? Аксакаллар озак бәхәсләшәләр: сугышыргамы, әллә, дошманнан рәхимлек сорап, бирелергәме? Тик уртак бер фикергә килә алмыйлар. Менә арадан берсе биек манарага күтәрелә һәм диңгез ташкыныдай ябырылып килгән дошман явын күреп, юкка кан түкмәскә, ә капкаларны ачарга киңәш бирә. Дошман шәһәргә бәреп керә һәм халкының күп өлешен кырып бетерә... -
Татар-төрки каһанлыгы
Татар-төрки каһанлыгы 552 елда, татар халкының милли дәүләтләренең иң соңгыларыннан берсе булган Казан ханлыгы җимерелүгә кадәр нәкъ 1000 ел элек барлыкка килгән. -
Багъбостан ханым мәктәбе
1905 елгы инкыйлабтан соң Оренбургта (мәрхүм Гани байның тәшәббесе (тырышлыгы) белән ачылган Адамова мәктәбеннән башка) 1908 елда ачылган беренче кызлар мәктәбе Багъбостан ханымныкы булса кирәк. Бу ел ошбу беренче тәрбияле кызлар мәктәбе, үзенең мөстәкыйль хәятендә (тормышында) ун еллык гыйльми хезмәт дәверен калдырып, шәһәр химаясенә (карамагына) кертелде. -
Хөсәин Фәизханов – татар халкы тарихын танытучы галим
Хөсәин Фәизханов (1823-1866) – Россия тарихында һәм, аерым алганда, татар халкы тарихында уникаль шәхес. 2023 елда аның тууына 200 ел тулу билгеләп үтелде. Ул Сабаҗай авылында дөньяга килгән. Авыл старостасының өлкән улы баштан ук дини сабак алып үскән һәм киләчәктә үз эшчәнлеген шул юлдан дәвам итүне күздә тоткан. Әмма Хөсәин Фәизханов теолог, мәгърифәтче буларак, үз исемен иҗтимагый тормышның төрле өлкәләрендә калдыра алган. Ул озак яшәмәгән, гомеренең чәчәк аткан чорында, танылуга ирешкәч һәм фәнни, мәгърифәтчелек эшчәнлегендә моңарчы күрелмәгән проектларны тормышка ашыруга якынлашкач кына каты авырудан вафат булган һәм күп нәрсәгә өлгерми калган. -
Мамадыш өязе керәшен татарларының дини-әхлакый хәле
Әлеге китапның авторы Михаил Александрович Машанов (1852-1924) Тубыл губернасында протерей гаиләсендә дөньяга килә. 1872 елны Тубыл дини семинариясен бетергәч ул, Казанга килеп, шул ук юнәлештәге академиягә укырга керә (1872-1876). Н.И.Ильминский, Е.А.Малов кебек чукындыру тарихында үз «эз»ләрен калдыручы шәхесләр тәэсирендә тәрбияләнеп, үзен сәләтле укучы итеп күрсәтә. М.Машанов студент чагында ук Казандагы үзәк керәшен-татар мәктәбендә белем бирә, җәйге ялларын керәшен авылларында уздыра. Әлеге күзәтүләрнең нәтиҗәсе булып, 1875 елда «Казан губернасындагы Мамадыш өязе керәшен татарларының дини-әхлакый хәле турында» (Заметка о религиозно-нравственном состоянии крещенных татар Казанской губернии Мамадышского уезда») дигән җыентык дөнья күрә. Әйтергә кирәк, Михаил бар ишеткән-күргәннәрен, үзенең дини һәм дөньяви караш-теләкләреннән чыгып бәян иткән һәм безгә бүгенге көннәрдән 130 еллар элек булган әлеге төбәктәге мөселман һәм бигрәк тә керәшен татарларының тарихи яшәешен, дини һәм рухый хәлен төгәл ачып бирә алган. Бу чыганак шуның белән зур кыйммәткә ия. -
Болгар һәм Суар
Идел Болгарында беренче шәһәрләр X гасырның 20 нче еллары башында күренә башлый. Бу хәл элекке ярымкүчмә тормыштан утраклашып көн итүгә күчү белән бәйле. Беренче болгар шәһәрләренең үсеп чыгуы ислам динен кабул итү чорына туры килә. Бу – очраклылык түгел, ә законлы тарихи процесс. Нәкъ менә дөньяның иң куәтле диннәре, шул исәптән, исламның таралуы шәһәрләр барлыкка килү, цивилизация үсеше белән бәйле. Болгарда да шулай була. Бу дәүләттә беренче калалар үсеп чыгу белән бергә, болгарларның үз акчаларын сугу да башлана. -
Монголларның беренче көнбатыш яулары
Рәшидеддин хезмәтләре һәм «Монголларның яшерен тарихы» хәбәр иткәнчә, Хәрәзем солтаны Мөхәммәтне куа киткән Сүбәдәй белән Җәбәгә, качкын илбашын тотып кына калмыйча, бер уңайдан, Көнчыгыш Европа халыкларын да буйсындыру бурычы йөкләнә. Моңа кадәр җиңү арты җиңү яулаган бөек сәргаскәрләр бу юлы максатларына ирешә алмый – соңрак Чыңгыз ханның дәвамчысы Үгәдәйгә яңа, тагын да зуррак гаскәр белән көнбатышка яу чабарга туры килә. -
Япанча бәк һәйкәлгә лаекмы?
Язучы Гаяз Исхакый үзенең «Идел-Урал» исемле китабында, тарихи чыганакларга нигезләнеп: «1553 елда Казаннан 60 чакрым ераклыкта, Мишәнең Иделгә койган төшендә, төрки-татарлар «Мишә-Тамак» кальгасын салалар. Бу кальга урыслар тарафыннан дүрт елдан соң гына яулап алына», – дип язып калдырган. С.Мельников Япанча авылы турында: «Вопреки татарскому названию, (Миша Тамак) деревня находится ниже устья р.Меши верста на 4. При деревни находится казенный перевоз через р.Кама. На местном кладбище сохраняется древний могильный камень, похищенный жителями с кургана Таш-Кирмень»; «...деревня была местожительство известного в истории покорении Казани наездника княза Епанчи, увезшего сюда дочь боярина Шеина Марию; дворов 92; жители 380 м., 344 ж.; магаменяны. С 1843-1856 г. был двор помещика Деларю. Земельный надел деревни 329 десятина. В деревне мещан 2 м., 3 ж.; крестьян других обществ 6 м., 3 ж. Из них занимаются торговлею 5 м., 3 ж.; приказчик 1 м.; ремеслами 2 м. 3 ж. (Книга 1895 г.)», – дигән мәгълүматлар калдыра. -
Исхак Казаков бакчачылык турында
1921-1923 нче елларда ТАССР ҮБК Президиумы һәм ХКС рәисе урынбасары, бер үк вакытта Идел буендагы ачларга ярдәм оештыру комиссиясе рәисе урынбасары Исхак Мостафа улы Казаков (1877-1939) Татарстанда һәм татар халкы арасында бакчачылык турында кайбер хезмәтләр язып калдырган шәхес. Игътибарыгызга аның хезмәтләреннән өзекләр тәкъдим итәбез.
Башка видеолар →
БЛОГЛАР
Бөтен блоглар →
ВИДЕО
-
Флюра Сөләйманова: "Филармония - яшәү рәвешем"
-
“Яшел камин янында. Шәхесләребез”. Газинур Моратка багышланган тапшыру