Тарихи мирас рубрикасы буенча яңалыклар
-
Пеласклар кемнәр иде?
Соңгы гасырларда үткәрелгән археологик тикшеренүләр, борынгы чор әдипләренең, аеруча, Һеродот фикерләренең дөреслеген дәлилли. Мөһим булмаган кайбер нечкәлекләрне исәпкә алмаганда, шул чор тарихчылары һәм шагыйрьләренең язмалары тарихи фактларга гаҗәп дәрәҗәдә туры килә. Гасырлар дәвамында легендар һәм уйдырма шәһәр буларак танылган Трояны «ачуы» белән Шлиман да Һомер «Илиада»сына көчле ышануын күрсәтә. -
Кизләүдә мәгърифәт нуры
Нурлы, бай табигатьле гүзәл Нурлат районы кешеләрне элек-электән үзенә тартып торган. Мул сулы Чирмешән елгасы җырларда макталып җырлана. Урман-суларга, челтерәп аккан саф сулы чишмәләргә бай урында татар иленә бик таныш, 1000 елдан артык тарихлы борынгы Кизләү авылы урнашкан. Кизләү – чишмә дигән сүз. Авылдан ерак түгел генә тәмле, чиста сулы чишмә бар. Аны «Буралы чишмә» дип (ул буралап куелган) йөртәләр. Ә элек «Гобәйдулла чишмәсе» дип тә атаганнар. Гобәйдулла хәзрәт бу чишмә янына барып азан әйтә торган булган. Аның әйләнә-тирәсе чиста итеп тотып алынган, намаз уку өчен аерым урын да бар. (Бу изге эш Кизләү егете Зәйнетдинов Рөстәм Гобәйдулла улы ярдәме белән башкарыла, соңгы елларда чишмәнең әйләнә-тирәсе кабат төзекләндерелде.) Авылның яшь киленнәре, яшь кызлары шул чишмәдән көянтәләп чәйгә су алып кайтканнар. Бүген дә бу изге чишмәнең суын ераклардан килеп алалар. -
«35» нче гамәлдә
Зур Чирмешән елгасы буйлап көймәдә түбән таба төшкәндә, истәлекле тарихи мираска бай тагын бер торак пунктына барып төртеләсең. Шул агымның борылып-сарылып аккан төшендә тамыр җәйгән ул авыл Единение (Бердәмлек) дип атала. Инде бирегә коры юлдан килим дисәң, Нурлат-Казан юлының егерменче чакрымында сулга борылып кергәч, шактый калын урман башлана. Урман дигәч тә, чокыр-чакырлы арба юлы түгел, ә вак таш түшәлгән киң, һәйбәт юл. Тирә-яктагы матурлык белән хозурланып бара торгач, кинәттән ул авылга килеп чыкканыңны да сизми каласың, хикмәт. -
Идел буе Болгар дәүләтендә хуҗалык, һөнәрчелек һәм хәрби эш
Болгар хуҗалыгының шактый алга киткән төре булып игенчелек саналган. Җирне авыр сабаннар һәм җиңел сукалар белән сөргәннәр. Бодай, арпа, тары, ясмык чәчкәннәр. Бу хакта X гасырның башында ук әле Ибне Рустә язып калдыра: «Болгарлар — игенчелек белән көн күрүче халык һәм һәртөрле иген ашлыгы үстерәләр, әйтик, бодай, арпа, тары вә башкасы». Болгарларның игенчелек продуктлары һәм, гомумән, ничек тукланулары хакында шуңа охшашлы сүзләрне аз гына соңрак Ибне Фадлан да әйтә: «Аларның ризыгы — тары белән ат ите, һәм [аларда] бодай белән арпа да бик күп, һәм ни чәчкән, аны үзе өчен җыеп ала». XI гасырның безгә инде мәгълүм фарсы географы һәм тарихчысы әл-Гардизи бодай белән арпага ясмыкны һәм шулай ук кайбер бакча үсемлекләрен, мәсәлән, кабак һәм ногыт борчагын өстәгән. Идел Болгарында феодализмның башлангыч чорында азык-төлек төрләре менә шулай ярыйсы ук бай булган. -
Мәскәүдә татар мәчетләре
Мәскәүдәге «чит халыклар бистәләре» арасында иң мәгълүмнәреннән булган Татар бистәсе якынча XVI гасырда барлыкка килә. Монда гомер кичергән мөселманнар (нигездә, татарлар) шул чордан башлап бүгенгәчә Россия халкының төп өлешен тәшкил итә башлый. Әлбәттә, ассимиляциягә бирешмәс өчен, һәр буын татар кешеләренә бик зур тырышлык куярга туры килә. Мәскәүдә бер үк вакытта алман, гөрҗи, мещан (белорус), Рогожка (старообрядецлар) бистәләре оеша. Әмма, алардан аермалы, Татар бистәсе Мәскәүнең үзәгенә сыенып салына. Мәхәллә Зур Татар урамында урнашкан мәчет (1823-1824 нче елларда төзелә, хәзер ул Тарихи мәчет буларак мәгълүм) тирәсендә укмаша. Халыкның милли, дини йолаларын саклап, аларны буыннан-буынга тапшыру эшен имамнар башкара. -
Алтын Урданың дин галимнәре
Шиһабетдин Мәрҗани (1818-1889) – утыздан артык саллы хезмәт авторы. Шулардан тарих фәне өчен иң әһәмиятлеләре – Мостәфад әл-әхбәр фи әхвәли Казан вә Болгар» һәм «Вафият әл-аслаф вә таһият әл-әхлаф». «Мостәфад әл-әхбәр фи әхвәли Казан вә Болгар» әсәрендә галим Болгар, Алтын Урда, шулай ук татар ханлыклары тарихын тасвирлый. «Вафийат әл-аслаф вә тахийат әл-әхлаф» әсәрендә исә бөтен ислам дөньясы галимнәре һәм тарихи шәхесләренең биографиясен бәян итә. Ш.Мәрҗани хезмәтләрендә Алтын Урда галим-теологлары хакында да саллы мәгълүмат табарга мөмкин. Галим биографик тасвирламаларны язганда урта гасыр гарәп чыганакларына, әс-Суюти, әл-Макризи, Ибн Тагриберди, Ибн Халдун һәм башкаларга таяна. Ш.Мәрҗани шулай ук үз кулына эләккән кулъязмалар турында да яза. Алар арасында Алтын Урда чорына караганнары да бар. -
Идел буе Болгар дәүләтенең иҗтимагый-сәяси төзелеше
Идел буе Болгар дәүләте гадәти феодаль дәүләт булган. Илдә әмир хакимлек иткән. Дәүләт оешкан башлангыч чорларда аның башлыгы эльтебер дип аталган. Әле Төрки каһанлыгында ук, соңрак Хәзәр илендә кабилә берләшмәләренең гаскәр башлыкларын нәкъ шулай дип йөрткәннәр. Бу сүзнең төгәл мәгънәсе ачыкланып бетмәгән, алай да аның тамыр сүзе «эль» борынгы төркиләрдә кабиләләр берлеге, дәүләт яки ил дигәнне белдергән. Ул бүгенге төрки халыклардагы «ил» дигәнгә туры килә һәм «эльтебер» сүзе илтабар дигән мәгънәне аңлаткан булса кирәк (Урта Азия төркиләрендә, мәсәлән, Илтотмыш дигән хан да булган). Соңгырак чорда, мөселманлык киң таралганнан соң, бу төшенчәне «әмир» дигән гарәп сүзе алыштырган. Шул ук вакытта кайбер авторлар, беренче чиратта, Ибне Фадлан, гарәп дөньясында гомуми кабул ителгәнчә, болгар хакимен уртак төшенчә белән патша, падишаһ мәгънәсендә «мәлик» дип тә атаган. -
Беренче татар әлифбалары
Татар әлифбаларының тарихы «Шәраител-иман»нан («Иман шарты»ннан) башлана. Аның беренче басмасы 1801 елда «Әттәхөҗҗи» («Иҗекләп уку») дигән исем астында чыга. 1800 елда Казанда Сенат типографиясенең филиалы ачыла. «Азия типографиясе» дип аталган бу типографияне карап тоту китап басу остасы, нашир Габделгазиз Бурашевка йөкләнә. 1801 елда беренче ике басма чыга: «Әттәхөҗи» һәм «Һәфтияк» («Коръәннең 1/7 өлеше»). Татар әлифбасы 1802-1928 нче елларда «Әлифба иман шартлары белән», «Иман шарты», «Шәраител-иман» исемнәре астында басыла. Халыкта ул «Әлифби», «Әлебби», «Әлпи» исемнәре белән таралган була. -
Татар тормышында су
Су гомер-гомергә төрле халыкларда мөһим яшәү чыганагы, сихәт һәм дәва бирүче шифа саналган. Татар халкы тормышында исә су аеруча зур урынны алып торган, алар аңа сак караган. Моның чагылышын халкыбызның гореф-гадәтләрендә, йолаларында да күрә алабыз. -
Туган җиренә мәдхия җырлаучы асыл зат
Гөлфинур Зәйнулла кызы Дувалованың барлык китаплары, хезмәтләре белән дә таныш кеше булгач, аны Мамадыш төбәген зурлауга, эшсөяр, тынгысыз халкын данлауга зур өлеш кертүче шәхес дип һич шикләнмичә әйтә алам. -
100 ел элек татар дөньясы
Казан университетында укучы С.Г.Пархоменко Казаннан 15 чакрымлыктагы «Күк күлләр»дә күкертле су барлыгын белгән. Химия-бактерия институтында тикшергәннән соң, яхшы нәтиҗәләр күренгән. Бу кыш көннәрдә катмый торган күлләрдән киләчәктә дәвалану урыны (курорт) өчен файдалануны көтәргә була. -
Тырлау аланының серләре
Борынгы заманнарда Җөри авылына (риваятьләр буенча Теләче ягындагы) килгән кешеләр яхшырак урын, бәхет эзләп, шушы җирләргә килеп урнашканнар. Аңа Казан ханлыгы яулап алынгач нигез салынган дигән фараз да бар. Шунлыктан яңа авылның исеме дә Җөри дип аталган. Риваятьләргә караганда, Җөри авылы – бик борынгы болгар-татар авылы. Борынгы зират инде онытылган, ул Түбән Шүләнгер авылы очында булган. Хәзер анда кешеләр йортлар салган. Баз казыганда кеше сөякләре чыгып, аны хәзерге зиратка илтеп күмгәннәр. Афанасьевлар ишегалдында – болгар чоры ук очы, ә Даниловлар бакчасында шул ук чор акчасы табылган. Җөри авылының истәлекләргә бай, үзенә генә хас урыннары күп. Алар турында авыл халкы төрле риваятьләр чыгарган. Чит җирләргә бәхет эзләп чыгып киткәннәр аның улактан-улакка сикереп аккан, күпме эчсәң дә, салкын тидермичә хәл кертә торган, зәм-зәм суыдай шифалы чишмә суын сагынып кайткан. Инеш буенда үскән бөдрә талларда сайрашкан кошлар моңын тыңлау, һәр уентыгында кояшта ялтырап сикереп уйнаган кызылканатларга карап утыру – үзе бер хозурлык. -
Болгар дәүләтенең җире, халкы һәм күршеләре
Идел буе Болгар дәүләте заманына күрә зур мәйдан биләгән. X-XI гасырларда аның төньяк чиге, Каманың уңъяк яры, көнбатышта – сул тармаклары белән бергә Зөя елгасы, көнчыгышта Шушма елгасы буйлап үткән, ә көньяк чикләре хәзерге Самар тугаена – Жигули таулары янында Иделнең зур борылышына кадәр барып җиткән. -
Пермь краендагы Уразмәт авылы тарихы
Пермь крае татар авылларының берсе – бай тарихлы Уразмәт авылы. Шушы көннәрдә авылыбыз 370 еллык бәйрәмен билгеләп үтәргә җыена. Уразмәт район үзәгеннән 40 чакрым ераклыкта, урман эчендә, табигатьнең бай урынына, мул сулы Ирен елгасының уң як ярында урнашкан. -
Идел буендагы беренче болгарлар. Идел буе Болгар дәүләте оешу
Болгарларны, урыннарыннан кубып, Идел буйлап югары күтәрелергә һәм үзләренең элекке дала киңлекләрен урман, кыр һәм болыннарга алыштырырга нәрсә мәҗбүр иткән? Бу хакта кызыклы фикерләр яши. Мәсәлән, С.А.Плетнева болгарларның күченүен яһүд диненә мәҗбүр итү һәм, шул сәбәпле, Хәзәр каһанлыгында ыгы-зыгылар кубу белән бәйләп карый. Мондый сәбәп, чынлап та, нигезле булырга мөмкин.
Башка видеолар →
БЛОГЛАР
Бөтен блоглар →
ВИДЕО
-
Флюра Сөләйманова: "Филармония - яшәү рәвешем"
-
“Яшел камин янында. Шәхесләребез”. Газинур Моратка багышланган тапшыру