Без шагыйрьләр – Тукай халкы. Тукай милләтеннән...

Юллар (Әхмәт Ерикәй сүзләре, Ләбиб Айтуганов көе)

Әгерҗе районы – Татарстанның төньяк-көнчыгышында, Удмуртия белән чиктәш урнашкан бер төбәк. Бу җирлектә урта диалектның минзәлә сөйләшенең әгерҗе урынчылыгы таралган. Тарихның катлаулы юллары, мәдәниятләрнең үзара йогынтысы, географик урын – болар барысы да биредә яшәүчеләр сөйләменең колоритын булдырган. Нәкъ менә шушы үзенчәлекләр аны минзәлә сөйләшенең аерым бер өлеше итеп аерып чыгарырга мөмкинлек бирә.

Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма мирас үзәгендә шагыйрь, тәрҗемәче Нури Газиз улы Арсланов (1912-1991) фонды саклана. Архив материалларын Мирасханәгә 1994 елда шагыйрьнең хатыны Клавдия Тихоновна Арсланова тапшыра. Тарихи хронологиясе 1932-1990 нчы елларга туры килә. Алар арасында Н.Арслановның автограф шигырьләре, мәкаләләре, почтасыннан меңгә якын хат, шулай ук шәхси документлары, фотолары да бар. Болар барысы да аның иҗат лабораториясен өйрәнүдә искиткеч зур кыйммәткә ия булып тора. Әдипнең иҗат лабораториясенә мөрәҗәгать итү исә аның әдәби осталыгын өйрәнергә, шигъриятен тулырак күзалларга, иҗат эволюциясен нигезле ачарга, тулы тоемларга ярдәм итә: «Кат-кат төзәтәсең, күчерәсең, тагын үзгәртәсең һәм, ниһаять, инде тәмам төгәлләнде дигән нәтиҗәгә килгәч кенә, редакциягә тапшырасың. Журналда чыккач, ул инде укучылар милкенә әйләнеп, тагы да бер нечкә иләктән үтә. Укучылар кайчакта хатлар аша үз фикерләрен синең белән уртаклашалар. Арада бик уйланырга мәҗбүр итә торганнары да була. Шулай итеп, шигырьләр, китап булып чыкканга кадәр, иҗади мәктәп парталарыннан күчә-күчә, үзләре дә яхшыралар, шомаралар һәм авторга да үз сәләте югарылыгына күтәрелергә ярдәм итәләр», – дип ассызыклый шагыйрь үзе дә бу турыда.

Шигырь

Укучыларының бәрәкәтле язмышына йогынты ясап, аларның рухи үсешенә, калебенә туры килгән һөнәрне сайларга юл күрсәткән затлы мөгаллимнәр була. Әлфия Салих кызы Җиһангәрәева шундый зыялы, тирән гыйлемле мөгаллимәләрнең берсе. Әлфия апа минем өчен – гомерлек укытучым. Чын укытучының өлгесе бармы, дисәләр, Әлфия апаны күрсәтер идем. Әлфия апаның укучысы булу – аның баласы булу дигән сүз. Гаҗәеп итагатьле, тыйнак, җылы карашлы Әлфия апа гел янәшә була белә, кайгыртып яши, аңа сер сыя. Рус теле һәм әдәбияты укытучысы безгә яңа әсәрләрне «Роман-газета»дан укыта, гамьсезлегебезне беркайчан да гаепләми, аңларга тырыша иде. Әлфия апа тумышы белән Иж-Бубыйныкы түгел, әмма мәктәпкә ул зыялылык үрнәге булып килеп керде. Онытылуга дучар ителгән Бубый мәдрәсәсенең рухы шушы тарихны тергезерлек угыл үстерәчәк АНАны эзләдеме икән әллә?!

Кызганыч, миңа әби-бабай белән үсү бәхете насыйп булмады. Зөләйха исемле әбием генә бераз истә. Әти ягыннан бабайларым Яңа Акхуҗа авылыннан. Авылның әүвәлге исеме – Шөшле. Моны авыл эченнән агучы елганың шөшлегә охшаш булуы белән аңлаталар. Әнием исә Яңа Бәзәкә авылыннан. Анда минем бабам Госсаметдин мулла булган. Аларның нигезенә кечкенә мәчет салып куйдылар. Әни, туган нигезендәге әлеге мәчетне күреп, шатланып, бакый дөньяга күчте. Аларның гаиләсе заманында репрессиягә дә дучар була. Монысы – аерым һәм катлаулы тарихы.

Безнең әтине – Расил Хәнәфи улы Гайнуллинны Әгерҗедә белмәгән кеше бик сирәк. Әтине тынгысыз җанлы гаилә башлыгы, алты баласы өчен җан атып торучы шәхес, оста биюче булуы өчен һәркем үз итә.

Мәхмүд хан (?-1465)– Казан ханлыгының икенче идарәчесе. Ул 1445 елдан алып 1465 елга кадәр хакимлек иткән.

Гариф Ахунов сүзләре, Шамил Әхмәтҗанов башкаруында.

Урта гасыр төрки-татар дәүләтләрендә хатын-кызга карата хөрмәт-ихтирам шактый зур булган. Көнчыгыш һәм көнбатыш елъязмачылары да, сәяхәтчеләре дә, аерым бер кызыксыну күрсәтеп, бу хәлнең дөреслеккә туры килүен раслыйлар. Урта гасыр төрки-татар дәүләтләре белән идарә итүдә катнашкан Тайдула, Гәүһәршад, Сөембикә һәм Нурсолтан кебек күренекле хатын-кызларның исемнәре билгеле. Аларның кайберләре турында фәнни-популяр китаплар яисә әдәби әсәрләр дә язылган.

Италиянең борынгы тарихын аңлы рәвештә бутаган тарихчы Дионис Галикарнаслы (юнанлы) Рим шәһәрендә, император Август сараенда яшәп, Рим тарихын өйрәнә. Ул Гаисә пәйгамбәрнең (г.с.нең) тууына (Раштуага) бер-ике ел кала «Рим борынгылыгы» исемле хезмәтен бастыра (б.э.к. 7 ел. – Ред.). Хезмәтнең исемен «Рим тарихының борынгы чоры» дип аңларга кирәк. Тарихи чынбарлыктан читләшеп, сәяси фикерләрне алга сөргән бу хезмәт хәтта бүген дә кайбер тарихчыларны үз йогынтысы астында калдыра һәм кайбер ялган фикерләрнең таралуына китерә.

Ләбиб Айтуганов (24.10.1935-24.04.1965)

Барыбыз да карап һәм тыңлап туймаслык могҗизалы әкиятләр яратабыз. Бары серле әкияти дөньяда гына төп герой барысына да җиңел генә ирешә, артык зур көч куймыйча, биек үрләр яулый. Әмма тормыш кичләрен әниләр сөйләгән әкият түгел, ул тырышлык һәм үҗәтлек сорый. Буа районының күренекле рәссам-монументалисты, Татарстан Республикасының атказанган сәнгать эшлеклесе Шамил Нигъмәт (Нигъмәтуллин) исә бу сүзләрне үз тәҗрибәсендә сынаган, теләгәненә тырыш эшчәнлеге һәм максатчанлыгы белән ирешкән. Кыскача әйткәндә, ул үз әкиятен үзе чынга ашырган...

Шәриф Нургали улы Хөсәенов (26.11.29-07.07.1999) – Буа районындагы Өчмунча авылында туган. Язучы, драматург, терапевт, ТАССРның атказанган табибы (1979), ТАССРның атказанган сәнгать эшлеклесе (1989).

Без – дүрт сәфәрдәш (Вахит Имамов, Рөстәм Галиуллин, Разил Зиннәтуллин, Ләбиб Лерон), кичке эңгер-меңгердән соң, Миякәдән Эстәрлебаштагы Турмай авылына килдек. Каләмдәшебез Хисаметдин Исмәгыйлев йортында кунак булып, икенче көнне (2024 елның 25 июле) таң белән Мәләвезгә – кормашчы-җәлилче Фуат Булатовны дөньяга иңдергән калага юл тоттык.