2008 елның 25 августы. Сәгать иртәнге җиделәр тирәсе. Казанның бер ел элек кенә салынган Миллениум күпере аша машинамда җилдереп кенә эшкә («Салават күпере» журналханәсендә эшләгән чагым) барып ятканда, кесә телефоным шылтырады. Мәгъсум абый Хуҗинның кече кызы Ләйсән икән:
– Бүген төнлә әти үлде бит! Үләр алдыннан аннан: «Егетләрне чакырыйммы?» – дип сораган идем, әти: «Кирәкми! Борчыма аларны», – диде…
Совет хөкүмәте игълан иткән НЭП (яңа икътисади сәясәт) нәтиҗәсендә әле яңа аякка баса башлаган баерак хосусый хуҗалыкларга («кулак хуҗалыклары»на) һәм бигрәк тә дин әһелләренә карата егерменче еллар уртасына таба күтәрә алмаслык салымнар кертелеп, сәяси бәйләнүләр дә көчәеп киткәч, Нәҗип Думави (Нәҗип Сибгатулла улы Тахтамышев) 1925 елда туган авылында (Аксубай районының Яңа Дума авылы) муллалык һәм мөхтәсиблек вазыйфаларыннан рәсми рәвештә баш тарта. «Партиянең хата сәясәте белән, атлы-сыерлы хуҗалыкларны кулак дип, руханиларны хөкүмәткә дошман хисаплап, каты җәберләү якыная башлады, бу хәл, гомумән, тормышның ләззәтен качырды», – дип аңлата ул үзенең бу адымын. Тиздән ул туган авылын бөтенләй ташлап китә. Әүвәл Дагыстанда берникадәр вакыт педагогика техникумында укытучы булып эшли, аннары, бөтен гаиләсен алып, Урта Азиягә юл тота. 1927-1933 елларда Сәмәрканд төбәгендәге төрле уку һәм мәдәни-агарту йортларында эшли, Сәмәрканд педагогика институтында лекцияләр укый, тәрҗемә эшләре белән шөгыльләнә.
1986 елның җәендә Сибгат ага Хәкимгә беренчеләрдән булып «Татарстанның халык шагыйре» дигән исем бирелде. Бу вакытта әдип хастаханәдә иде. Үз хәле хәл булган олпат
Күренекле мәгърифәтче, татар укучысына «Меңнәр, яки гүзәл кыз Хәдичә», «Зур гөнаһлар» романнары аша таныш каләм иясе Мөхәммәтзаһир Ярулла улы Бигиевнең биографиясенә турыдан-туры бәйле рәсми документлар юк диярлек. Бөтен булган кадәресе – «Мавәраэннәһердә сәяхәт» әсәрендә автор үзе телгә алып киткән берничә факт һәм шул ук китапка бертуган энесе Муса Бигиев (1873-1949) язган кереш сүздәге биографик белешмә генә.
Бәйрәмнәр үтеп, күңелендә яңа әсәрләр язу, шуларны эшләү дәрте белән илһамланып яшәгән әдипнең язмышы кинәт кенә фаҗигале борылыш ала. 17 сентябрь төнендә (туган көннән соң 48 сәгать узуга) НКВД хезмәткәрләре килеп, язучыны кулга ала һәм Казандагы Пләтән төрмәсенә илтеп яба. (Карарда: «Булган мәгълүматларга нигезләнеп, Кәрим Тинчуринның, хәзерге вакытта репрессияләнгән халык дошманнары Толымбай, Сәйфи, Атнагулов, Нәҗми һ.б. белән берлектә, шушы көнгәчә идеология фронтында һәм башка участокларда гамәли контрреволюцион эш алып баруы фаш ителде», – дип язылган.)
Н.Исәнбәт хакында сүз барганда аның җәмәгате Нәҗибә ханым турында берни дә әйтмичә китү гаделсезлек булыр иде. Чөнки Нәкый абзыйның шундый өлкән яшьтә дә исән-сау булуы, фәнни эш һәм иҗат белән шөгыльләнә алуы Нәҗибә ханымның фидакярлегенә бәйле. Нәҗибә ханым үзе һөнәре буенча рәссам кеше. Ләкин ул, Нәкый абзыйның элекке хатыны Гөлсем ханымның вафатыннан соң Нәкый Исәнбәткә кияүгә чыккач, бөтен тырышлыгын гына түгел, бөтен гомерен Нәкый Исәнбәтнең сәламәтлеген саклауга, аның әдәби иҗатын, фәнни эшчәнлеген дәвам иттерүгә багышлады. Нәкый Исәнбәт астма белән авырый, аның ун төрле чире бар, гомумән, ул тормышын бик кыенлык белән генә дәвам иттерә иде. Нәкыйнең сәламәтлеген ныгыту өчен, Нәҗибә ханым ниләр генә эшләмәде! Ул аны Башкортстанга ниндидер махсус курортка, Казакъстанга җир астындагы тоз шахтасында дәвалану өчен алып барды. Нәҗибә ханым, аны үләннәр ярдәмендә дәвалау өчен, бөтен республикадан гына дип әйтмим, хәтта Мари-Эл Республикасына чыгып, дару үләннәре белән сихәтләндерү чараларын күрә. Ул Н.Исәнбәтнең үзен генә беркая да җибәрми, һәрчак озата бара, аны балалар кебек кайгырта, дәвалый, аңа һәртөрле иҗат мөмкинлекләре тудыра. Нәтиҗәдә, Нәкый абзый хәзер элеккегә караганда тазарак яши, күбрәк эшли ала. Бу – бик зур бәхет.
Көндәлектән:
2006 ел, 25 ноябрь.
Көндезге сәгать 12ләрдә Зөлфәт абый шылтыратты (фатирларыбыздагы телефоннар аша сөйләшәбез. – Л.Л.):
– Әгъләм янында булдым. Комада ята. Мамыкны сыгып, авызына су тамызган идем, кое төбенә ике чиләк су салдылар, ди. Үзе әйтә: «Тугызынчы май… Урал тауларында… Икәү бергә…» – ди. Әллә мине теге дөньяга чакырды инде?!
Миңа калса, кызыклы факт бу: шагыйрь Мәхмүт Хөсәеннең гомер елларында 3 саны бик еш кабатлана. Сүземне раслау өчен дәлилләр китерәм: 1923 елда туган; 1943 елның гыйнварында, әле егерме яше дә тулмаган егет, взвод командиры булып, тәүге сугышка керә; 1963, 1973 һәм 1983 елларда «Чор һәм җыр», «Ләйсән», «Мәхәббәт һәм моң» дигән шигъри җыентыклары дөнья күрә; 1973 елда СССР Язучылар берлегенә кабул ителә; 1983 елда «Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре» дигән мактаулы исем бирелә; 1993 елның мартында вафат була.
Мәрҗани хәзрәте соңгы елларда үзенең картайганлыгын вә ашаган ашларының эшкәртелүе читенләшкәнлеген сөйли иде. Үлем хастасыннан элекке җәйдә Урдага кунакка барып кайтуында пароходта сөйләгән сүзләре арасында гаиләсенә бәйләнеше булган бер кешедән зарланып сөйләгәндә: «Минем гомеремнең ахыр вакытлары җитте, мин инде озак яшәмәм, Аллаһы әгъләм [яхшырак белүче], мин бу кыштан гына чыгармын», – дигән иде. Чыннан да, ошбу сәфәреннән кайткач та Ташкичүгә барды, ата вә бабаларының каберләренә зиярәт итеп, сәламәт кардәшләре белән күрешеп кайтты, кыш ахырларында авырый башлады. Авыруы көчәеп, мәдрәсәгә килүдән гаҗиз булгач, ханәсенә чакырып, дәрес бирде. Ханәсенә дәрескә шәкертләрнең яшьрәкләре дә барып, күп шәкерттән ханәнең һавасы да бозылмасын өчен, «Тәүзыйх» дәресенә керүчеләрнең генә баруы мәслихәт табылып, беренче шартның икенче бүлегеннән булды, бу дәрес 1306 ел, 13 рәҗәбтә иде, вә икенче дәрескә гакыйдә укучылар гына барып, дәрес алып кайттылар.
Озак авырганнан соң, кичә Зәки Нури вафат булды, бүген аны җирлиләр. 73 нче яшенә чыккан иде. Тормыш мине әдәбият дөньясында аның белән берничә мәртәбә очраштырды. Мин Язучылар союзының рәисе чагында ул сәркатип булып эшләде. Бик тырыш, бик тә өлгер кеше иде мәрхүм. Соңыннан үзе дә рәис булып, «Казан утлары»ның җаваплы мөхәррире булып та байтак еллар эшләде. Шигырь китаплары, җырлары да байтак кына.