Хатын-кызлар турында мин бик күп акыллы сүзләр әйтеп шигырь язган шагыйрь. «Хатын-кыз ул – һәрвакыт хатын-кыз!» — дип шигърияттә иң беренче сүзне мин әйттем. Хәзер дә әйтер идем, тик соңгы вакытта шигырь язарга вакытым юк. Шуңа күрә дөньяның данлыклы акыл ияләренең хатын-кызлар турында әйткән кайбер искиткеч зирәк сүзләрен генә кабатлап чикләнәм.
Картаю
Камал театрының сәхнә артында – артистлар ял итеп утыра торган җирдә Туфан Миңнуллин бер артистканың бит очыннан пәп итеп алган икән. Моны күреп торучы өлкән артист Һидаят Солтанов:
– Да-а, Туфан да картая, хатын-кызларны кеше алдында үбә башлады, – дип әйтеп куйган.
Тугыз катлы йорт каршындагы бәләкәй генә бакчада дүрт татар карчыгы сөйләшеп утыра. Шәмсениса исемлесе сөйли:
– Күрше Ычтапанны мыскыл иттем әле.
– Ничек иттереп мыскыл иттең? – дип сорыйлар аңардан.
Язучы Әпкәлиевне Тукай премиясенә тәкъдим иткәннәр иде, бирмәделәр.
– Җыен әтрәк-әләмнәргә бирәләр Тукай премиясен. Ул премиягә лаеклар читтә кала, уртакуллар лауреат булып йөри. Премия өләшүчеләр талымлырак булсыннар иде, – дип сүгенеп йөрде Әпкәлиев.
Нижгар татарлары турында мин беренче тапкыр 1956 елда Мәскәүдәге Измайлов паркында ишеткән идем. Шундагы бер аланда яшьләр җыелып күңел ачалар – җырлашалар, биешәләр. Ят җыр ишетеп, бер төркем яшьләр янына бардым да тыңлыйм. Миңа бик кызык. Көйләре генә түгел, сүзләре дә ятрак минем өчен:
Наис Гамбәрнең «Әткәй белән сөйләшү»ен укып ятам. Бер җөмләне укыгач, туктап калдым. «Кече якта сәкегә яткан килеш дәрес әзерләп утырам». Көлеп куйдым. Ничек инде ул яткан килеш утырып була икән? Ләкин мин Наисның «наданлыгыннан», редакторның шул мәгънәсезлекне күрми калуыннан көлмим. Татар теленең сыгылма булуыннан, соклануымнан тәмләп көләм. Мантыйкка туры килеп үк бетмәгән халәтне матур итеп әйтеп була икән ул телдә. Искиткеч бит! Яткан килеш утырам. Йоклаган килеш уяу ятам, яраткан килеш сөймим һ.б. Татар телен җаны белән тойган кеше бу алогизмнан хата эзләмәс, билгеле.
Кайсы сүзне кеше ни өчен уйлап тапкан? Үземә-үзем кызык табып шул хакта уйланып алам мин. Ни өчен, әйтик, безне дөньяга китергән хатын-кызны татар балалары «әни» ди? Әллә соң әни дигән сүз булмаганда бер сабый авызын җәеп «ә-ә-ә» дип елап ятканда, аны тапкан хатын «ни?» дип сорагач, елак бала, «ә»гә «ни» кушып, «әни» дип әйтте микән? Алайса нигә урыс балалары «мама» ди? Гаҗәеп серле нәрсә бу тел дигәнең.
Моннан 7-8 еллар элек заманча татар җырларына пародия язган идем. Барлык агач, чәчәк-үлән исеме татар җырларына кереп бетте, калса, алабута, тигәнәк, шайтан таягы гына калгандыр, дигән идем. Ниһаять, радиодан «Тигәнәк» дигән җыр яңгырады. Сөенеп туя алмадым. Инде хәзер алабута белән шайтан таягы гына калды. Хәер, тигәнәкнең малай чагы – әрекмән бар икән әле. Тиздән алар турындагы җырны түземсезлек белән көтәм. Булыр, Алла боерса, җыр язучылар талантлы халык. Мин үзем дә әле бирешергә теләмим. Җыр сәнгатенә чираттагы өлешемне кертеп, «Әрекмән» дигән җыр тексты язып ташладым:
— Тиңдәшләр җыелышып безнең өйдә салып утырдык та, күңел нечкәреп киткәч, зиратка барып күптән түгел генә үлгән абыйның каберен карап кайтырга булдык. «Салган килеш зират өстендә йөрү ярамый»‚ — диде Исхак. Ул эчмәгән иде. Чөнки авылга район үзәгеннән машина белән кайткан иде, китәсе бар иде.
Анын сүзенә карамадык, бардык. Каберләр карап шактый йөрдек. Зираттан чыгып барганда, беребез Исхакка: «Безнең белән эчмәдең инде, машинам белән капланып үләрмен дип курыктың инде, — диде. — Барыбер үләсең бит, каберең менә шушы урында булачак», — диде. Салмыш кешеләргә нәрсә, көлештек.
Язучы халкын белдеклегә санаптыр, күрәсең, аларга «Нәрсә ул мәхәббәт?» дигән сорауны еш бирәләр. Әмма язучылар үзләре әлеге сорауга җавап эзләп интегәләр. Безгә хәтле шулай булган, бездән соң да шулай булачак. Әлбәттә, язучылар — тормышны төрле яклап өйрәнүче затлар, аларны кешеләрнең уй-кичерешләре, хис-тойгылары күбрәк кызыксындыра, алар кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрне игътибар беләнрәк күзәтәләр.
«Гөргөри кияүләре» дигән комедияне язганда, мин берара Ташкирмән авылында яшәдем. Керәшеннәрнең борынгы йолаларын, яшәү, сөйләшү рәвешләрен якыннанрак өйрәнергә кирәк иде. Мине Николай дәдәй белән Кәтернә түтиләргә урнаштырдылар. Бик зурлап каршы алдылар, кадерләп тәрбияләделәр. Хәзер инде алар мәрхүмнәр, авыр туфраклары җиңел булсын.