Фәнис Яруллин

«Үз телеңне белмисең икән, аның мәдәниятен, аның рухи байлыгын үзләштерә алмыйсың»

Безнең телебез — бик моңлы тел. Борынгы татар халык җырларын тыңлаганда моң безнең күңелләребезне айкап, тирән уйларга, кичерешләргә сала. Шушы моң халыкның хәтер кылларына кагыла да үткәннәрне бүгенге белән тоташтыра. Без шушы моң аша халкыбызның рухи байлыгына, тирән катламнарына үтеп керәбез. Ләкин моң ул ниндидер абстракт нәрсә түгел. Моң, минемчә, телнең үзендә ята. Ул – телнең бер кисәге. Фикеремне раслар өчен бер мисал китереп үтәм. Әйтик, менә бик моңлы саналган берәр халык җырының сүзләрен алыйк та башка телгә тәрҗемә итеп җырлап карыйк. Җырның көе шул ук кала, башкаручысы да шул ук була, әмма моң югала.

Сау бул, сөю, исәнме, тормыш! (хикәянең ахыры)

Ул миңа таба килә башлады. Мин аны этеп җибәрдем дә тәрәзә төбенә сикереп мендем. Анда ниндидер лампочкалар тора иде, граната тотып танкка каршы һөҗүмгә әзерләнгән сугышчыдай, кулыма шул лампочкаларны алдым. Ул якынрак килә башласа, идәнгә бер лампочканы ыргытам. Аның шартлау тавышы Айтуганны күпмедер вакытка айнытып торгандай итә. «Бер генә җиремә кагылсаң да, тәрәзәдән сикерәм!» — дип, сыңар кулым белән тәрәзә тоткасына тотынып торам.

Сау бул, сөю, исәнме, тормыш! (хикәянең дәвамы)

Хикәянең башын монда укый аласыз

Сиңа туфлине тоту азарты кергән иде. Менә тотам, менә тотам дип бара торгач, миннән шактый ераклаштың. Ә мин салкын суны ерып, елганың теге ягына чыгып киттем. Агымсу уртасында бастырып калдыруың өчен мин сиңа үпкәләдем. Дөнья үзе шушындый агымсу бит, Айрат. Ул агымсуның берсен кичеп чыгып, әз-мәз тын алуга, икенчесе юлыңа аркылы төшә. Бөтенесе мондый сай булмаска мөмкин. Басам гына диярсең — аякларың җитмәс. Көчле агым сине түбәнгә өстерәр. Ярый ла йөзә белсәң! Йөзә белмәвең дә мөмкин бит. Хәер, ул чакта мин нәкъ шушындый уйлар кичердем дип рaслый алмыйм. Мондый уйлар күңелемә соңрак килгәндер, мөгаен. Ә ул көнне һәммәсе ничектер артык тиз булды сыман. Әллә ни арада Хәлил кызларны һәм әйберләрне елганың икенче ягына чыгарып куйды. Син, туфлине тота алмавыңа гарьләнепме, безнең янга килми йөрдең. Хәлил яр буенда учак ягып җибәрде. Озак кына кипшендек. Мин сары оекбашларымны чыбык башына элеп утка суздым. Күлмәк чыланып тәнгә ябышкан иде, бер куак артына кереп, сәхнәдә «һинд кызы» биюен башкарганда кия торган күлмәгемне һәм туфлиемне кидем.

Сау бул, сөю, исәнме, тормыш! (хикәянең дәвамы)

Хикәянең башын монда укый аласыз

Синең тамбурда мине көткәнеңне белсәм дә, чыкмадым. Син сабыйларча үпкәләп плацкарт вагондагы үз сәкеңә менеп яттың. Йолдыз, шуны гына көткәндәй, синең яныңа сырышты.

— Безнең бөркетебезне кемдер үпкәләткән икән. Кил әле, бәбекәем, канатларыңны сыйпап иркәлим үзеңне. Юкса очарлыгыңны калдырмаганнар.

Йолдыз сине тәмам әвәләп бетерде. Ә син селкенми ята бирдең. Минем Йолдызга ачуым чыкты. Үземнең Йолдыз кебек кыю булмавыма үртәлдем. Сиңа ялгыш кына, шаярып кына булса да кагыласым килде. Тик минем кыюлыгым, синен карашың белән очрашуга ук, җил тараткан рәшәдәй, юкка чыккан иде. Хәзерге кырыс заманда мондый сентиментальлек, бәлки, ят күренештер, әмма бу шулай иде.

Сау бул, сөю, исәнме, тормыш! (хикәя)

Айрат, бүген мин синең белән бөтенләйгә саубуллашырга булдым. Синең турыда кайнар хатирәләр саклаган көндәлек дәфтәремне актарып утырганда, аның эченнән кипкән чәчәк килеп чыкты. Ул кып-кызыл, озак вакыт яктылык күрмичә ятса да, төсен җуймаган, әмма тыгыз дәфтәр битләре арасында кысылып, кәгазьдәй юкарган гына. Мин ул чәчәкне кулларыма алдым, битемә, керфекләремә тидердем. Сулышымны өреп терелтмәкче булдым. Ләкин ул терелмәде. Мин аңа карап уйга калдым. Чәчәк түгел икән бит бу — безнең мәхәббәтебез икән. Безнең күңел төпкелләребездә ятып басылып юкарган, элеккеге рәвешен җуйган, кипкән чәчәк. Аны хәзер берничек тә элекке хәленә кайтарып булмый. Ә бит без аны һичбер вакыт корытмаска тиеш идек.

Ак туфли, кара туфли (хикәя)

«Кеше күңеле — карурман», — дияргә ярата Мәүли. Ә эченнән уйлаганда: «Хатын-кыз күңеле — карурман эчендәге чытырманлык», — дип тә өсти. Карурмандагы чытырманлыкларны кем актарып чыккан да, андагы сукмакларны кем белеп бетергән. Алдыңны-артыңны карамыйчарак йөрсәң, үз хатының күңелендәге чытырманлыкка җен-пәриләр кереп ояламас дип гарантия бирә алмыйсың. Шуңа күрә Мәүли бу мәсьәләдә сак кеше. Берәр яры китсә, гел көтмәгәндә кайтып төшә, кесәсендә һәрвакыт үз ачкычын йөртә, йозакны һичкем ишетмәслек итеп шыпырт кына ача. Аның бу кыланышларына хатыны бик үртәлә, бер өйрәтәм әле мин сине дип, һаман саен яный килә. Әмма мең төрле хәйләне җанына сеңдергән Мәүлине алай гына өйрәтә алырсыңмы икән? Ай-һай. Һәрхәлдә, Мәүли үзен хатынына караганда күп тапкыр акыллырак дип саный һәм, үзенең акылына үзе сокланып, эчтән генә тантана итә.

Беренче сынау (хикәянең ахыры)

Хикәянең башын монда укый аласыз

Директор класска бик авыр мәсьәлә биреп чыгып китте. Әйе, авыр мәсьәлә. Моңа кадәр үз язмышлары турында да ныклап уйлап карамаган үсмерләр кеше язмышын хәл итәргә тиеш булып чыгалар! Кешесе дә нинди бит! Укытучылары!