Тарихи мирас

Омскидагы татар матбугаты

«Азат Себер» газетасы

«Азат Себер» 1919-1921 нче елларда – Омск, 1921-1936 нчы елларда Новониколаевск (Новосибирск) шәһәрләрендә нәшер ителә. Матбугат белгече Исмәгыйль Рәмиев әлеге газета турында: «1919 елның 23 декабрендә Русия коммунистлар партиясенең Омски вилаяте комитеты янындагы мөселман секциясе һәм Омски ревкомитеты тарафыннан чыгарыла торган әдәби һәм сәяси татарча гәзитә булып, Себер өлкәсендә Колчак бандалары таратылганның соңында чыга башлады. Себердә чыгарылган гәзитәләрдән иң озак дәвамлысы һәм төп гәзит булып шушы калды. Төрле форматта, атнага бер-ике тапкыр чыкты. Бу гәзиткә нигез салучы Фәхри Әхмәдов булып, соңыннан идарәсе Новониколаевск шәһәренә күчерелгәч һәм гәзит тә РКПның Себер бюросы янындагы татар-казакъ бүлеге һәм Себер ревкомы нашире әфкяре булып әверелгәч, аңа Муса Йосыпов мөхәррирлек итте. Хәзерендә җаваплы мөхәррире – Сарим Фәхри», – дип яза.

Себернең югалган Казаны

Тормышыбызның билгеле бер чорында күпләребез үз гаиләсе, нәсел-нәсәбе тарихы белән кызыксына башлый. Соңрак бу туган авылның тарихын өйрәнүгә дә күчәргә мөмкин. Миңа буыннан-буынга үз нәселе тарихына хөрмәт һәм мәхәббәт тапшырыла торган гаиләдә туу һәм үсү бәхете елмайды. Әти һәм әни ягыннан ата-бабаларым Омск өлкәсенең төп халкы булмавы сәбәпле, аларның бирегә күчеп килү вакыйгалары гаилә риваятьләренә әверелгән иде. Мәктәп елларыннан ук мин үз гаиләмнең тарихын өйрәнә һәм истәлекләр җыя башладым. Иң җиңеле әнием ягыннан бабаларым – мөгаллим Хәмидовларның нәсел-шәҗәрәсен өйрәнү булды, чөнки инде ул карт бабам Ризаэддин тарафыннан күпмедер дәрәҗәдә язылган. Моннан тыш, аның көндәлекләре дә сакланып калган. Нәкъ менә шушы язмалар миңа ХХ гасыр башындагы вакыйгаларны яхшырак аңларга ярдәм итте.

Садри Максуди: «Фәкыйрь булмыйк, бетәрбез!»

Россия империясенең Дәүләт Думасы 1905-1917 нче елларда дүрт чакырылыш үткәрә. Әле яңа гына Париж университетын тәмамлап кайткан яшь сәясәтче Садретдин Максудов (Садри Максуди, 1878-1957) II һәм III чакырылышның әгъзасы була. Ул Дума трибунасыннан, Россия мөселманнарының хокукларын яклап, унбиш чыгыш ясый. Аның чыгышлары, мәкаләләре «Йолдыз» газетасында һәрдаим басыла. С.Максуди аларда милли проблемаларны күрсәтеп, чишү юлларын эзли, дәлилләр китерә һәм татар халкының якты киләчәген уку, белем белән бәйли. Депутат татар милләтен саклап калыр өчен милли икътисадны да үстерергә кирәк дип саный.

Коточкыч ачлык

Ач, ярдәмчесез балаларны коткарырга кирәк!

Казанда 25 гыйнвардан 10 февральгә чаклы, кантоннарда беренче февральдән 15енә кадәр бөтен Татарстан күләмендә ач, ятим балаларга ике атналык ярдәм итү көннәре ясалу дәвам итә. Казанда инде бу актык көннәренә якынлашты.

Үткән елгы шомлы ачлыкның тирән эзләре әле һаман каплана алмый. Крестьяннарның урта һәм түбән катлаулары быел да авыр көннәр алдында торалар. Үткән ачлыкта ата-аналары үлеп ятим калган балаларның саны бу елда артуда дәвам итә. Сан алу идарәләренең күрсәтүенә караганда, быел февральдән башлап Татарстанда тәрбиягә мохтаҗ ятим балаларның саны 140 меңгә тула. Искиткеч зур сан!

Ризаэддин Фәхреддин милләтләр үсеше турында

1917 елда Оренбургта чыга торган «Шура» журналында Ризаэддин Фәхреддин «Карт милләтләр үләләр, яшь милләтләр туалар» исемле мәкалә бастыра. Мәкалә авторының үз алдына ике бурыч куйганлыгы ачык күренә. Беренче бурыч – иҗтимагый фәннәрне үстерүдә көнчыгыш галимнәренең көнбатыш галимнәренә караганда алга китүе, икенче бурыч – милләтне саклап калу юлларын күрсәтү.

Солдат хаты

Без, мөселман солдатлары, әкса [ерак] шәрыкта, монгол сахраларында ике елдан бирле тормактамыз. Шушы вакыт эчендә һичбер татар китабы, гәзитәсе вә журналы күргәнемез юк. Милли матбугатны укырга бик мохтаҗмыз. Безнең шушы хәлемезне «Кояш» гәзитәсенә бассагыз, кеше укып хәлемезне белер вә химмәт ияләре үзләре укыган гәзитә вә журнал һәм рисаләләрен йибәрерләр иде. Адресымыз: ст. Чжалайнор, Вост.-Китайской ж.дор. 547 пеш. Симбир.дружин. 1ая рота, Муратову.

Зәйтүнә Мәүлүдованың кабер ташы

Зәйтүнә Мәүлүдова – Габдулла Тукай яратып йөргән кыз. Ул 1893 елның 18 августында Чистайда дөньяга килгән. Кызның гаиләсе 1907 елның җәендә Казанга күченгән. Ул вакытта З.Мәүлүдованың атасы Хәйдәр инде үлгән булган, әниләре, иренең исән чагындагы теләген үтәп, кызларын Казандагы рус-татар мәктәбендә укыткан. Зәйтүнә башкалада Габдулла Тукай белән берничә тапкыр очрашкан, шагыйрь аңа гашыйк булган, тик мәхәббәтен белдерергә оялган. Кызганыч ки, яшьләрнең юллары аерылган: 1908 елда З.Мәүлүдова гаиләсе белән кире Чистайга күченеп китәргә мәҗбүр булган. Соңра кызны ишан Зәйнулла Рәсүлевнең улы Габделкадыйрга кияүгә биргәннәр. Аларның газиз уллары Атилла Расих мәшһүр язучы булып киткән.

Коточкыч ачлык

СӘХИФӘ ИДЕЛ БУЕНДАГЫ 1921-1922 НЧЕ ЕЛГЫ АЧЛЫКНЫҢ 100 ЕЛЛЫГЫНА ҺӘМ АЧЫГЫП ВАФАТ БУЛГАН МӘРХҮМНӘР ИСТӘЛЕГЕНӘ БАГЫШЛАНА.

Ач ятимнәр
(Үткән елгы ачлык күренешләреннән)

Йөзләренә карама! Балчык белән сыланган, кансыз йөзләрдә барыбер шатлык эзе күрмәссең.

Карыйсың киләме? Җә, кара! Күрәсең? Кипкән имән чыбыкларына охшаган бармаклар бизгәк тоткан кебек калтырыйлар. Маңгаендагы җыерчыклар көннән-көн үсеп зураялар. Ә еллар буенча май кисәге күрмичә ярылган йөрәкләрендә мең төрле хыяллар челтәре тукыла.

«Күңелем иркәсе булган авыл кызлары»

1923, июнь

17сендә. Җыен гөрли. Урамда халык кайный. Атларга төялеп, гармуннар белән сиптереп үтәләр. Җәяүле төркемнәр дә уйнап-йөреп торалар. Хатын-кыз ыгызыгы килә. Алдагы ишек төбе мулла белән абыстайларны ала килгәннәр белән буш тормый. Мине дә чакыргалыйлар. Берсенә дә бармыйм. Җиңги төяп-төяп күчтәнәчләр алып кайта. Барган бер җирләрендә бәлеш икән. Кунакка бармасак та, төпләре кайта.