15 ОКТЯБРЬ – МИЛЛИ ДӘҮЛӘТЧЕЛЕГЕБЕЗНЕ САКЛАП ШӘҺИД КИТКӘН КАҺАРМАН БАБАЛАРЫБЫЗНЫ ИСКӘ АЛУ КӨНЕ
Бөек рус тарихчысы Михаил Худяков язганнарга нигезләнеп, Казан яулап алыну турындагы фаҗигале вакыйганы хәтердә яңартабыз…
XX гасыр башында хәзерге Сарман районының Карашай-Саклау авылында Шәңгәрәй улы Фәхерле (1886-1926) һәм Миңнеҗамал гаилә корып яши башлый. Фәхерле сәүдә белән шөгыльләнә, тик җитеш гаиләнең балалары булмый. Нәсел калырга тиешлеген яхшы аңлаган Миңнеҗамал иренә икенче хатын эзли башлый. Тирә-як авылларны барлап чыгарга иренми, хәтта яшьләрнең кичке уеннарына кадәр йөри һәм хәзерге Сарман районына керүче Сөлек авылыннан Фәрхетдин кызы Кәшифәне (10.08.1895-12.05.1962) эзләп таба. Кәшифәнең ире Беренче бөтендөнья сугышыннан кайтмаган, балалары булмый. Каратут йөзле, чибәр Кәшифә Фәхерлегә хатын булып килә, Миңнеҗамал исә аларның гаилә тормышына башкача катнашмый. Әмма, гаиләгә матди яктан авыр булганда, гел ярдәм итеп тора. Мөмкинлеге дә булгандыр, чөнки ул хәзерге Мөслим районына караучы Тугаш авылындагы хәлле кешенең кызы була.
1ендә иртүк уяттылар. Чәй генә эчтек тә, Һашим ат җикте. Яңадан килү уйларында да торганга, китү авыр тоелмады. Тик Сәетгәрәй абый бик читенсенә. Икрам, Әхмәт, Мөхәммәт йоклап калдылар. Арбага утырыр алдыннан абый, җиңги белән бакчага кердек. Бүген төннән пешкән кура җиләкләрен үзем җыйдым. Җиңги ак карлыган, абый виктория җыеп китереп бирде. Учым тулы җиләк булган хәлдә арбага мендем. Арба өстеннән абый, җиңги, Һашимнарга да ашаттым. Сәетгәрәй абый, Кунерга кадәр озатачак булганга, безгә утырды. Җиңги капка төбендә озатып калды. Нык торсам да, күңелем азрак йомшады. Өйдә дога кылдырганнарында бер бөртек яшем дә чыга язып калды. Гади генә ташлап китеп булмый. Хуш, Шода, хуш, туганнар, хуш, күңелемнең якыннары – җегет-кызлар! Сау йөреп, сау яшик. Бәлки, күрешербез дә, кем белә.
Төрле сәбәпләр аркасында асыл Ватаныннан, Идел-йорттан аерылырга мәҗбүр ителгән милләттәшләребез, дөньяның кайсы төбәгенә эләксәләр дә, туган телләрен, җыр-моңнарын, гореф-гадәтләрен, тарихи хәтерен, әдәбиятын булдыра алган кадәр сакларга, гомер юлдашлары итәргә, бала-чагаларына, киләчәк буыннарга тапшырырга тырышканнар. Әлбәттә, бу гомуми изге теләк-омтылышка катгый чынбарлык үзенең өстәмә-төзәтмәләрен дә кертеп торган. Аерым гаиләләрдә, төбәк һәм илләрдә ул шактый гына уңышлы барса, икенчеләрендә бик зәгыйфьләнгән, хәтта тәмам диярлек сүнүгә, бетүгә дә юл тоткан. Боларның беренчесенә Суомида гомер кичерүче милләттәшләребез, мөгаен, уңышлы бер мисал була аладыр. Моның үзенә күрә билгеле бер сәбәпләре дә бар.
Август-сентябрь, 1962 ел.
28 июньдә 6 кеше Казаннан киттек. «Клара Цеткин» теплоходы белән. Юлда эшләп булмады, шулай да «Киек эзләреннән» дигән сериядән 3 хикәянең караламасын яздым…
«Азат Себер» газетасы
«Азат Себер» 1919-1921 нче елларда – Омск, 1921-1936 нчы елларда Новониколаевск (Новосибирск) шәһәрләрендә нәшер ителә. Матбугат белгече Исмәгыйль Рәмиев әлеге газета турында: «1919 елның 23 декабрендә Русия коммунистлар партиясенең Омски вилаяте комитеты янындагы мөселман секциясе һәм Омски ревкомитеты тарафыннан чыгарыла торган әдәби һәм сәяси татарча гәзитә булып, Себер өлкәсендә Колчак бандалары таратылганның соңында чыга башлады. Себердә чыгарылган гәзитәләрдән иң озак дәвамлысы һәм төп гәзит булып шушы калды. Төрле форматта, атнага бер-ике тапкыр чыкты. Бу гәзиткә нигез салучы Фәхри Әхмәдов булып, соңыннан идарәсе Новониколаевск шәһәренә күчерелгәч һәм гәзит тә РКПның Себер бюросы янындагы татар-казакъ бүлеге һәм Себер ревкомы нашире әфкяре булып әверелгәч, аңа Муса Йосыпов мөхәррирлек итте. Хәзерендә җаваплы мөхәррире – Сарим Фәхри», – дип яза.
Тормышыбызның билгеле бер чорында күпләребез үз гаиләсе, нәсел-нәсәбе тарихы белән кызыксына башлый. Соңрак бу туган авылның тарихын өйрәнүгә дә күчәргә мөмкин. Миңа буыннан-буынга үз нәселе тарихына хөрмәт һәм мәхәббәт тапшырыла торган гаиләдә туу һәм үсү бәхете елмайды. Әти һәм әни ягыннан ата-бабаларым Омск өлкәсенең төп халкы булмавы сәбәпле, аларның бирегә күчеп килү вакыйгалары гаилә риваятьләренә әверелгән иде. Мәктәп елларыннан ук мин үз гаиләмнең тарихын өйрәнә һәм истәлекләр җыя башладым. Иң җиңеле әнием ягыннан бабаларым – мөгаллим Хәмидовларның нәсел-шәҗәрәсен өйрәнү булды, чөнки инде ул карт бабам Ризаэддин тарафыннан күпмедер дәрәҗәдә язылган. Моннан тыш, аның көндәлекләре дә сакланып калган. Нәкъ менә шушы язмалар миңа ХХ гасыр башындагы вакыйгаларны яхшырак аңларга ярдәм итте.
Россия империясенең Дәүләт Думасы 1905-1917 нче елларда дүрт чакырылыш үткәрә. Әле яңа гына Париж университетын тәмамлап кайткан яшь сәясәтче Садретдин Максудов (Садри Максуди, 1878-1957) II һәм III чакырылышның әгъзасы була. Ул Дума трибунасыннан, Россия мөселманнарының хокукларын яклап, унбиш чыгыш ясый. Аның чыгышлары, мәкаләләре «Йолдыз» газетасында һәрдаим басыла. С.Максуди аларда милли проблемаларны күрсәтеп, чишү юлларын эзли, дәлилләр китерә һәм татар халкының якты киләчәген уку, белем белән бәйли. Депутат татар милләтен саклап калыр өчен милли икътисадны да үстерергә кирәк дип саный.
Ач, ярдәмчесез балаларны коткарырга кирәк!
Казанда 25 гыйнвардан 10 февральгә чаклы, кантоннарда беренче февральдән 15енә кадәр бөтен Татарстан күләмендә ач, ятим балаларга ике атналык ярдәм итү көннәре ясалу дәвам итә. Казанда инде бу актык көннәренә якынлашты.
Үткән елгы шомлы ачлыкның тирән эзләре әле һаман каплана алмый. Крестьяннарның урта һәм түбән катлаулары быел да авыр көннәр алдында торалар. Үткән ачлыкта ата-аналары үлеп ятим калган балаларның саны бу елда артуда дәвам итә. Сан алу идарәләренең күрсәтүенә караганда, быел февральдән башлап Татарстанда тәрбиягә мохтаҗ ятим балаларның саны 140 меңгә тула. Искиткеч зур сан!
1917 елда Оренбургта чыга торган «Шура» журналында Ризаэддин Фәхреддин «Карт милләтләр үләләр, яшь милләтләр туалар» исемле мәкалә бастыра. Мәкалә авторының үз алдына ике бурыч куйганлыгы ачык күренә. Беренче бурыч – иҗтимагый фәннәрне үстерүдә көнчыгыш галимнәренең көнбатыш галимнәренә караганда алга китүе, икенче бурыч – милләтне саклап калу юлларын күрсәтү.