1923, июнь
17сендә. Җыен гөрли. Урамда халык кайный. Атларга төялеп, гармуннар белән сиптереп үтәләр. Җәяүле төркемнәр дә уйнап-йөреп торалар. Хатын-кыз ыгызыгы килә. Алдагы ишек төбе мулла белән абыстайларны ала килгәннәр белән буш тормый. Мине дә чакыргалыйлар. Берсенә дә бармыйм. Җиңги төяп-төяп күчтәнәчләр алып кайта. Барган бер җирләрендә бәлеш икән. Кунакка бармасак та, төпләре кайта.
Фотодагы көймә 1960 елда Минзәлә районының Ык елгасы буенда урнашкан Бикбау авылында яшәгән Габдеразый Шәйхиразый улы Хаҗиев (1916) тарафыннан ясалган. Ул моңа кешеләрдән карап өйрәнгән. Әлеге көймәләрне Ык елгасы буендагы татар авылларында элекке чорлардан ук ясаганнар. Бу – ата-бабалардан калган мирас-шөгыль. Ык елгасының аргы ягында күлләр дә шактый. Әлбәттә, халык балык тоткан. Авылда мондый көймәләр күп булган. Күрше Дусай-Кичү һәм башка татар авылларында да шушындый типтагы көймәләр ясаганнар.
(Яңа табылган истәлек дәфтәре буенча)
Язучы, әдәбият галиме Гомәр Толымбайның (1900-1938) бу мәкаләсе «Яңалиф» журналының 1929 елгы 16 нчы санында басылган. Текст шуннан кыскартып бирелә.
Бабич күп кенә истәлек дәфтәрләре язган. Боларның күбесе табылган-сакланган булса да, байтагы юк әле. Менә шул дәфтәрләрнең берсе шушы арада табылды.
Аларның төп кораллары – ук һәм җәя, кылыч һәм балта, кистән һәм сөңге, калкан, шишәк һәм көбә күлмәк.
Р.Фәхреддин
Ук белән җәя – төрки халыклар иң еш кулланган хәрби һәм ау коралы. Аны ясау, хәрби һәм стратегик белем белән бергә, аучылык эшен яхшы белүне, зәвык һәм сәнгати осталыкны да таләп иткән.
Татарстан Республикасы Милли китапханәсе хезмәткәрләре борынгы кулъязма истәлекләрне туплау максатындагы археографик экспедицияләрне ел саен дәвам итеп киләләр. Кызыклы һәм фәнни яктан әһәмиятле табышлар, әлбәттә, очрап тора.
Китапханәнең Кулъязмалар һәм сирәк китаплар бүлегендә «2221 т» шифры белән саклана торган кулъязма җыентыктагы бер язмага тукталыйк. Монда кулъязмага тулырак тасвир бирәбез.
ТАССРның беренче елларындагы Сабан туе бәйрәмнәре сәяси төсмер алуы белән үзенчәлекле.Дөрес, әлеге процесс Октябрь түнтәрелешеннән соң ук башлана.Милли бәйрәмне оештыру эше хәйрия җәмгыятьләре һәм авыл җәмәгатеннән алынып,тулысынча совет хакимияте, районнардагы партия комитетлары кулына күчә.Әйтик,милли уеннардан тыш, күмәк шигырьләр уку, декламацияләр сөйләү, спектакльләр уйнау, балалардан оешкан хорлар чыгышы бәйрәм өчен яңалык була. Кайбер авылларда Сабан туе рухын митинг рәвешенә кертеп, төрле салымнар, яңа декрет һәм кануннар турында сөйләгәннәр.
СӘХИФӘ ИДЕЛ БУЕНДАГЫ 1921-1922 НЧЕ ЕЛГЫ АЧЛЫКНЫҢ 100 ЕЛЛЫГЫНА ҺӘМ АЧЫГЫП ВАФАТ БУЛГАН МӘРХҮМНӘР ИСТӘЛЕГЕНӘ БАГЫШЛАНА.
Орлыклар…
Кара тау төсле олуг иген баржасы яр буена килеп туктады. Яр өстендә орлык төяргә килгән авыл халкы кырмыска оясындагы шикелле ыгы-зыгы килә.
Орлык төялгән арбалар бөтен урамны тутырган, ял итү юк…
19-20 майда Мөслим авылында «МӨСЛИМ РАЙОНЫ ҺӘМ КӨНЧЫГЫШ ТАТАРСТАН: ҮТКӘННӘН – БҮГЕНГЕ КӨНГӘ (ЭТНОМӘДӘНИ ҮСЕШ, ТЕЛЛӘР, ТРАДИЦИЯЛӘР ҺӘМ НОВАЦИЯЛӘР)» исемле Бөтенроссия фәнни-гамәли, тарихи, туган якны өйрәнүчеләр конференциясе узды.
Тарих дәреслекләренә 1921 елгы ачлык дип кергән бу тетрәндергеч еллар халык хәтерендә хәзер инде онытылып бара. Ә ачлыкны 1921 ел белән генә күрсәтү дөреслеккә туры килми. Шуңа күрә хәтерне Чирмешән төбәге мисалында яңартырга булдык. 1920 елда авыл халкы җирне үзе өчен генә эшкәрткәнлектән, чәчү җирләре шактый кими, уңыш та бик яхшы булмый. Архив материалларына караганда, шул елның ахырында ук Чирмешән төбәгендәге шактый авылларда ачлык башлана. Бөгелмә кантонының төрле вулысларыннан кантон үзәгенә, киләсе елны уңыш булмаячак, көзен чәчелгән арыштан бернәрсә дә көтеп булмый, дип язалар. Чирмешән вулысыннан да: «Озимые хлеба находятся в очень плохом состоянии», – дип хәбәр итәләр. 1921 елның башында ук кайбер авылларда мал-туар саны сизелерлек кими башлый. Сәбәпләре – малга ашатырга җитәрлек печән юк дәрәҗәсендә, салам хәзерләнмәгән. Хайваннарга азык җитмәгәнлектән, алар арасында төрле авырулар көчәя.
1923, июнь-июль
5есендә җиңги белән Сәедгәрәй абый Балтачка кунакка киттеләр. Мине дә бик ныклап чакырганнар иде. Голәмә мәҗлесенә барасым килмәде. Һашим белән чакырсалар, ул вакытта барыр идем. Иртә чәйне Гыйззенисалар белән бик күңелле итеп эчтек.