XVIII гасыр ахырында Петербургта Иоһанн Карл Шнорның «Азия» типографиясе эшли һәм анда татар китаплары да бастырыла. Императрица Екатерина II, татарларның үтенечләрен исәпкә алып, махсус фәрман белән хөкүмәт хисабына Шнор типографиясендә 1787 елда Россиядә беренче мәртәбә Коръән китабын бастырткан. Аннан соңгы 1790, 1793, 1796 һәм 1798 нче елларда Коръәнне тагын бастырганнар.
Диния нәзарәтенә рапорт
Әлеге «Эш» Чистай өязе ахуны, казый һәм Чәчәк авыруына каршы кө рәш комитеты әгъзасы Габдешәкүр Габдерәхимовның Диния нәзарәтенә җибәргән рапорты белән башланып китә. Анда: «Чистай өязенең Чулпан авылыннан Хәбибҗамал Зәйнетдинова 1835 елның 22 мартында миңа мөрәҗәгать итеп, ире Габденнасыйр Габдү шевнең аны кыйнавы, аңа талак әйтүе һәм башка кыланышлары сәбәпле тикшерү үткәрүне сорап, үтенеч хатын юллаган.
Киләсе 2021 елда Габдулла Тукайның гына түгел, аның дуслары, фикердәшләре, замандашлары, исемнәре халыкка бик тә билгеле ике шәхес – Фатих Әмирхан белән Мәхмүт Галәүнең дә 135 еллык юбилейлары. Алар өчесе дә 1886 елда дөньяга аваз салган: Ф.Әмирхан – гыйнварда, Г.Тукай – апрельдә, М.Галәү – ноябрьдә. Габдулла Тукай әдәби музее хезмәткәрләре шагыйрьнең замандашларына багышланган әдәби кичәләр, очрашулар һәм интерактив чараларны даими оештыра.
Арча районында үзенең рухи дөньясы белән башкалардан аерылып торган авыл бар. Минем туган авылым Апаз ул. Татарстан Республикасы Милли архивында сакланган документлар нигезендә авылымның тарихына бәйле кайбер кызыклы мәгълүматларны «Безнең мирас» журналы укучылары белән дә уртаклашасым килә.
Атаклы совет этнографы С.А.Токарев фикеренчә, имнәү яки имләү – кешелек тарихының бишегеннән үк формалашып, гасырлар дәвамында бик аз гына үзгәргән сакраль, ягъни изге дип саналган гореф-гадәт. Иҗтимагый үсешнең нинди баскычында булуга да карамастан, бу әйбер дөньяның бар халкына да хас. Керәшеннәрдә имче (күрәзәче, күремче, имче, багучы, тел белүче) борынгы дини йолалар белән тыгыз бәйләнештә. Этнографик әдәбиятта аларның җәмгыятьтә шактый өстенлеккә ия булганлыгы турында язалар. Авыл халкы имче карчыкларны хөрмәт иткән, киңәшләрен тыңлаган һәм күрсәтмәләрен карусыз үтәргә тырышкан. Кеше, гадәттә, имченең хезмәтенә авырып киткәндә, бәхетсезлек очрагында яки нинди дә булса яшерен мәгълүматны белергә теләп мөрәҗәгать иткән. Һәр очрак өчен дә имченең өшкерү, әфсен сүзләре булган. Әлеге сүзләрне әйтү төрле йола һәм аерым ритмика белән башкарылган. Бу очракта имченең сөйләмендә метафора, гипербола, аллегория кебек сәнгати алымнар чагылыш тапкан.
Бу юлы сәяхәт Татарстанның Халык язучысы Гариф Ахунов тууына 95 ел тулу уңаеннан оештырылды. Велоэкскурсиядә катнашучылар барлыгы 37 чакрым юл узды һәм аерым тукталышларда тарихи урыннар белән танышты.
Менә алар:
Исәнме, туганым Рәфкать!
Безнең зур хәсрәт булды. Нык авырганнан соң, әннә вафат булды. Актыккы айны аяклары начар йөри иде. Кроватьтан ярдәмсез тора алмый иде. Соңгы көннәрдә сул аягы һәм сул кулы бөтенләй начар эшли башлады. Шимбә көннең (13/ХI) төнендә әннә кроватьтан егылып төште. Кире яткыргач, бераз сөйләшеп ятты, аннан соң йокыга китте. Шимбә көне буе йоклады, сулышы тирән һәм тыныч иде. Бәлки, рәтләнеп китмәсме дип уйлаган идем. Якшәмбе көнне әннә уянмады. «Скорая помощь» врачы, аңарда инсульт булган, дип әйтте. Бераздан сулышы туктады, өмет бетте…
Чуашларның үзләренә махсус бер шәригатьләре булмадыгыннан, һәр мөгамәләләрен гадәткә ияртеп йөретәләр. Анлар искедән калган гадәтләрне соң дәрәҗәдә мөкатдәс саныйлар. Игътикадлары зәгыйфь булдыгы сәбәбеннән, гадәтләренең күбесе мәгънәсез вә гакылсызлыктан гыйбарәттер. Аларда игътикад шулкадәр зәгыйфьтер ки, берәү гакылга сыймаган эшләрне сөйләсә, бөтен күңелләре илә ышаналар. «Фәлән кешене җен урлаган», «Фәлән җирдә бер кешене җир йоткан», «Фәлән җирдә бер йорт күккә очкан», «Япон сугышында русларга каршы күктән чалмалылар төшеп сугышканнар» кеби сүзләр аларда тәмам игътикад берлә сөйләнә. Кыскасы, аларда юктан шомлану, куркаклык, кешегә тәкълид (иярү), очраган бер урам сүзләренә игътикад, им-том кеби нәрсәләр бик күптер. Ул тугрыда татарлардан да уздыралар.
Әсма һәм Арслан Шәрәфләрнең Кичүчаттан алган тәэсирләре соңгы сулуларына кадәр җитте. Әтисенең туган авылыннан күчергән энергия, яшәү көче аңа шактый гомер өстәде кебек. Ул авылдан яңа көч, дәрт белән, илһамланып кайтты. Аннан соңгы атларда бу очрашуны искә алмаган юллар бик сирәк була иде.
Соңгы елларда күренекле галим, мәгърифәтче, журналист һәм әдип, тарихчы, фәлсәфәче, дин эшлеклесе һәм педагог Ризаэддин Фәхреддин турында шактый гына язмалар дөнья күрде, китаплар басылды, диссертациялəр якланды.
Мин галим белән ныклап торып кызыксына башлаганда, аның кече кызы Әсма һәм оныгы Арслан Шәрәфләр исән-сау иде әле. Миңа мәшһүр авылдашымның турыдан-туры варислары белән хат аша хәбәрләшергә һәм очрашып күрешергә насыйп булды.