Бу юлы сәяхәт Татарстанның Халык язучысы Гариф Ахунов тууына 95 ел тулу уңаеннан оештырылды. Велоэкскурсиядә катнашучылар барлыгы 37 чакрым юл узды һәм аерым тукталышларда тарихи урыннар белән танышты.
Менә алар:
Исәнме, туганым Рәфкать!
Безнең зур хәсрәт булды. Нык авырганнан соң, әннә вафат булды. Актыккы айны аяклары начар йөри иде. Кроватьтан ярдәмсез тора алмый иде. Соңгы көннәрдә сул аягы һәм сул кулы бөтенләй начар эшли башлады. Шимбә көннең (13/ХI) төнендә әннә кроватьтан егылып төште. Кире яткыргач, бераз сөйләшеп ятты, аннан соң йокыга китте. Шимбә көне буе йоклады, сулышы тирән һәм тыныч иде. Бәлки, рәтләнеп китмәсме дип уйлаган идем. Якшәмбе көнне әннә уянмады. «Скорая помощь» врачы, аңарда инсульт булган, дип әйтте. Бераздан сулышы туктады, өмет бетте…
Чуашларның үзләренә махсус бер шәригатьләре булмадыгыннан, һәр мөгамәләләрен гадәткә ияртеп йөретәләр. Анлар искедән калган гадәтләрне соң дәрәҗәдә мөкатдәс саныйлар. Игътикадлары зәгыйфь булдыгы сәбәбеннән, гадәтләренең күбесе мәгънәсез вә гакылсызлыктан гыйбарәттер. Аларда игътикад шулкадәр зәгыйфьтер ки, берәү гакылга сыймаган эшләрне сөйләсә, бөтен күңелләре илә ышаналар. «Фәлән кешене җен урлаган», «Фәлән җирдә бер кешене җир йоткан», «Фәлән җирдә бер йорт күккә очкан», «Япон сугышында русларга каршы күктән чалмалылар төшеп сугышканнар» кеби сүзләр аларда тәмам игътикад берлә сөйләнә. Кыскасы, аларда юктан шомлану, куркаклык, кешегә тәкълид (иярү), очраган бер урам сүзләренә игътикад, им-том кеби нәрсәләр бик күптер. Ул тугрыда татарлардан да уздыралар.
Әсма һәм Арслан Шәрәфләрнең Кичүчаттан алган тәэсирләре соңгы сулуларына кадәр җитте. Әтисенең туган авылыннан күчергән энергия, яшәү көче аңа шактый гомер өстәде кебек. Ул авылдан яңа көч, дәрт белән, илһамланып кайтты. Аннан соңгы атларда бу очрашуны искә алмаган юллар бик сирәк була иде.
Соңгы елларда күренекле галим, мәгърифәтче, журналист һәм әдип, тарихчы, фәлсәфәче, дин эшлеклесе һәм педагог Ризаэддин Фәхреддин турында шактый гына язмалар дөнья күрде, китаплар басылды, диссертациялəр якланды.
Мин галим белән ныклап торып кызыксына башлаганда, аның кече кызы Әсма һәм оныгы Арслан Шәрәфләр исән-сау иде әле. Миңа мәшһүр авылдашымның турыдан-туры варислары белән хат аша хәбәрләшергә һәм очрашып күрешергә насыйп булды.
Татар халкының җирле сөйләшләрендә борынгы катламны тәшкил иткән мифологик лексика үзәк урынны били. Безне уратып алган һәрнәрсәнең, табигать күренешләренең, йорт һәм каралты-кураның, елга-күлләрнең үз иясе бар. Әлеге мифик ияләр, ышану-йолаларга, фантастик күзаллауларга нигезләнеп, төрле авыл һәм калаларда үзенчәлекле чагылыш таба һәм хәзерге көнгәчә сакланып килә.
Балачакта су буенда бәбкә саклап утырабыз. Берзаман Тәскирә апаны Су анасы алган дип кычкырыша башладылар. Без дә йөгереп киттек тегермән бөясенә. Бөя искиткеч зур, киң һәм тирән. Юк инде Тәскирә апа. Менә шушы басмада кер чайкаганда эләктереп алган инде Су анасы. Кычкырып та карыйлар: «Тәскирә, Тәскирә», – дип. Берзаман бу тавышка ирләр дә җыела башлады. Тиз генә чумып, эзләргә иде дә исәпләре, хатыннары чыр-чу килә, имеш, сине дә алыр Су анасы… Шулай да, тәвәккәлләделәр, озак кына эзләделәр, әмма Тәскирә апа табылмады. Өлкәнрәкләр: «Су анасының су астында өе бик тирән икән, шунда алып киткәндер инде», – диештеләр.
Мөселманнар өчен эш башларга чәршәмбене иң әйбәт көн диләрие. Киселгән чәч, тырнакларыңны теләсә кая ташламаска, бисмиллаңны әйтеп, мичкә атарга кирәк, диләрие. Ашаганда аягыңны селкеп, шайтан чакырып утырмаска, өстәлдәге ризыкны каплап куярга, киемне кигән килеш текмәскә, гомерне кыскарта, диләрие. Буш бишекне тирбәтсәң, бала чирле була, 40 көн тулмыйча баланы ялгыз калдырмаска, чөнки җен алмаштырырга мөмкин, мендәре астына пычак салырга кирәк, диләрие. Балага күз тимәсен дип, артыш агачыннан бөтиләр тагып куяларые. Песи ишеккә карап битен юса йә самавыр катырак чыжласа, кунак киләчәк дип юрыйларые.
Владимир чиркәве
Керәшеннәрдә әлеге вакытка кадәр игътибардан читтә кала биргән, әмма кыйммәтен һич тә югалтмаган уникаль мирас бар. Ул – нәсел тамгалары. Андый тамгаларны элек «җир тамгасы» дип тә йөрткәннәр.
Нәрсә соң ул «тамга»? «Тамга» ул – нәсел, этник төркем билгесе дигәнне аңлата. Керәшеннәрнең тамгалары Идел буе һәм Үзәк Азиядә булган борынгы рун билгеләренә якын дип саный Г.Макаров. Тарихчы Ф.Ислаев: «Төркиләрнең иң борынгы ыру-кабилә тамгалары VII-VIII гасырларга караган Кытай елъязмаларында теркәлеп калган һәм сакланган. Заманында кытайлылар төньякта яшәүче төрки кабиләләр белән сәүдә эше алып барганнар, алардан хуҗалыкта файдалану, Тан армиясе өчен атлар сатып алганнар. Атның базар бәясе шактый югары исәпләнгән. Сатып алынган атларга тамгалар да сугылган. Кытайлылар төрки кабиләләрдән сатып алынган тамгалы атларны чын мәгънәсендә затлылык, сыйфатлылык билгесе итеп кабул иткәннәр», – дип яза.
Кыйвам Зөлфокаровның уллары Салих һәм Хәсән. Казан, 1910 нчы еллар
Габдулла Тукай әдәби музеена килүчеләргә, шагыйрьнең тормыш юлы һәм иҗатыннан кала, Ф.Әмирхан, Г.Камал, С.Сүнчәләй, С.Рәмиев, Г.Коләхмәтов, К.Мотыйгый, М.Бигиев, Г.Кариев, Ә.Хәсәни һәм З.Хәсәниләр турында да саллы мәгълүмат бирелә. Әдип Зариф Бәшири, нәширләр Иван Харитонов һәм Гыйльметдин Шәрәф, цензор, галим, тәрҗемәче Николай Ашмарин турында сөйли торган экспонатлар аз булса да, аларның Тукай иҗаты һәм тормышындагы роле, гомер юллары турында экскурсоводлар тирән мәгълүмат бирә ала. Шундый шәхесләрнең тагын берсе – каллиграф, педагог һәм фотограф Кыйвам карый (Кыйваметдин) Камаледдин улы Зөлфокаров (1870-1921).