ТУКАЙ ЖАНДАРМЕРИЯ ДОКУМЕНТЛАРЫНДА
Габдулла Тукай Уральскидан Казанга 1907 елның октябрь башында килә. Шул елның ахырында «Шәрәф матбагасы»нда «Шигырьләр көтепханәсе» сериясендә аның 3 нче һәм 4 нче дәфтәр булып,
Тарихи мирас
«Исләремнән бер дә чыкмый!»
1922 ел, апрель. Темәс
4ендә иртә чәйгә кабартма пешерттем. Пасха бәйрәме шәрәфенә шикәр сибеп печеньеләр пешерттем.
Кич Вәкил, Кәмилә Зәйнелгабитдиноваларны, Хәмзә, Гөлҗамал, Кодрәт Батыршиннарны, Шәриф Корбангалиев, Мәрдан Яушев, Хәсән Хәлиуллиннарны, Гайфулла белән Әсма ханымны кунакка чакырдым. Хәлвә пешертеп сыйладым, малай! Күңелле булды. Яуш гармун уйнады, җырлар, биюләр, флирт, почталар, башка уеннар булды.
Мирхәйдәр Фәйзи: «Никах сәгатьләре сукмый бит!»
1922 ел, март. Темәс
1ендә Темәскә җитеп, Садыйк Чанышев фатирына төштем. Хәерле, җитеш урыннар булсын! Темәстә туклык, туганлык, дуслык, ямьлелек каршылады үземне. Тән һәм җан азыгы белән бәшарәт ителдем. Яшьләрнең репетициясе, рухи як белән дә өлешсез түгеллек белән сөенеч алдым. Җан тынычлап, Садыйк белән бергә генә ятып, сөйләшә-сөйләшә йоклап киттек.
Саумы, ураза!
Рамазан аенда һәр көн ураза тоту, ягъни таң яктылыгы җәелгән вакыттан алып кояш батканчыга кадәр ашамый, эчми һәм якынлык кылмый тору акылы булган һәрбер мөэмин бәндәгә фарыздыр.
Уразаның фарыз булуы турында Коръәни-кәримнең «Бәкарә» сүрәсендә (183 нче аять) Аллаһы Тәгалә әйткән: «Әй, иман китергән кешеләр, сездән алдагы кавемнәргә фарыз булган кебек, сезгә дә ураза фарыз булды, уразаларыгызны тотыгыз, шаять, котылучылардан булырсыз».
Шагыйрь тормышында Сосна Пүчинкәсе
Мәгълүм булганча, олуг Тукаебызның әнисе Бибимәмдүдәгә Казан артының шушы ерак авылына килен булып төшәргә язган була. Бибимәмдүдә, ире Мөхәммәтгариф үлгәннән соң, кечкенә улы белән әтисе йортына кайта. Болай да ачлы-туклы гына яшәгән, ишле балалы бу гаиләдә Бибимәмдүдә озак кала алмый. Икенчедән, муллалар, бер-берләре белән тыгыз бәйләнгән булып, еш кына элемтәләрен кыз бирү-кыз алу белән дә ныгытканнар. Шулчак Сосна Пүчинкәсе авылындагы тол калган Шакир мулла Өчилегә яучы җибәрә. Ашарына такы-токы гына булган күпбалалы әлеге гаиләдә үги ананың авыр карашыннан басылып яшәгән Бибимәмдүдәгә бу тәкъдимне кабул итүдән башка чара калмый. Никах мәҗлесе Өчиледә, әтисе Зиннәтулла йортында 1888 елның 22 декабрендә үтә. Мөхәммәтшакир Бибимәмдүдә өчен 30 тәңкә мәһәр бирә.
«Сез бетәчәк түгел!» (Ерак Шәрыкта Тукай кичәләре)
Татарлар яшәгән кайсы гына кыйтгада Тукай кичәләре оештырылмады икән?! Япониядә, Кытайда, Кореяда, Финляндиядә, Германиядә, Польшада, Төркиядә, Мисырда, Америкада яшәүче, туган туфрагыннан, рухи мирасыннан аерылган татар мөһаҗирләре өчен Тукай – туган ил символы, татар телен, рухи бердәмлекне саклау чарасы булып хезмәт иткән. Үз телеңне онытуны зур кимчелек, түбәнлек санаган татарлар Тукай иҗаты, Тукай шәхесе, Тукай көннәре ярдәмендә миллилекне, милли әдәбиятны, мәдәниятне сакларга һәм үстерергә омтылган. Шулай итеп, Тукай бәйрәме чит илләрдә сибелеп яшәгән татарларны туплаган, берләштергән, саклап калган.
Кемнәр алар кыпчаклар?
Кемнәр соң алар кыпчаклар? Аларның татар теле һәм халкы формалашуда роле ни дәрәҗәдә?
Кыпчаклар турында русның иң мәртәбәле галимнәре В.Бартольд, С.А.Плетнева, Л.Гумилев бары тик яхшы яктан гына язган.
Кыпчаклар белән бәйләп “дәште кыпчак”, ягъни “кыпчак даласы” дигән терминны әйтәләр.
Кемнәр алар бәҗәнәкләр?
Кемнәр соң алар бәҗәнәкләр?
VIII–IX гасырларда Идел елгасырының уң як ярында оешкан күчмә төрки кабиләләр берләшмәсе. Димәк, күпмедер дәрәҗәдә алар татар халкның этник үсешендә роль уйнаганнар. Татар халкы тарихы турындагы барлык юньле китапларда да аларның исеме бар!
Бәҗәнәкләр – күчмә тормыш алып барганнар, терлекчелек һәм барымтачылык белән шөгыльләнгәннәр. Һәм, әлбәттә, оста яугир, мәргәннәр булганнар.
Шамил Усманов (1898-1937)
Шәхес культы тантана иткән чакта – 1937 елның 7 апрелендә татар совет язучысы, җәмәгать эшлеклесе Шамил Хәйрулла улы Усманов бер гаепсезгә кулга алына, берничә ай Казанның Пләтән төрмәсендә һәм Черек күл изоляторында утыра. Ләкин тормышта башбирмәс, кыю, буйсынмас әдип тоткынлыкта да шундый ук булып кала. Аның ныклыгы һәм дәшмәве тикшерүчеләрне чыгырыннан чыгара. Нинди генә җәза кулланмыйлар алар! Берничә тәүлеккә «мунча»га – тәрәзәсез кызу камерага ябу, «мунча»дан соң «карцер»га утырту (тоткын тәүлекләр буе салкын суда тотыла) һ.б.
Эчкен татарларында туй йолалары
Ел уңдырышлы булды, бу иген сатудан гаиләнең еллык чыгымнарына һəм туй ясарга җитәрлек керем алырга мөмкинлек бирде.
Кияү белән кәләшнең әти-әниләре күптән инде быел көзен туй ясарга килештеләр. Хәзер аны эчкеннәр йоласы кушканча үткәрергә кирәк. Туйны уздыру тәртибен Р.Г.Мөхәммәтованың «Татары-мишары» («Мишәр татарлары») дигән китабында сурәтләнгәнчә китерәм.
Гаилә кору йоласы кәләшнең әти-әнисенә башкода («бәен кода») җибәрүдән башлана. Ул кияүнең туганнары арасыннан иң хөрмәтле кеше буларак сайлап алына. Урын тәкъдим иткәч, башкода, димләү уңышлы булсын өчен, астына бүреген салып утыра һәм кияүне мактый башлый, зур калым вәгъдә итә. Ниһаять, кызның әтисе, «туганнар белән киңәшербез», дип әйтә.