Әдәби мирас

1922 ел сәфәре

Без Казанга сентябрь 13ендә ирешеп, 16сында җомга намазыннан игътибарән 17 нче мәсҗиде җамигъда имамлык хезмәтләре кылырга һәм Шәрык телләре академиясендә (шулар арасында мин дә бар) профессорлар рөтбәсендә (дәрәҗәсендә) тәсдыйк кылдырып (раслатып), профессорларга хас паек чыгартты, бөтен мөгаллим вә профессорлар шушы паекны ала алсалар, үзләрен бик бәхетле саныйлар иде. Бер айга алган паегыбыз шушыннан гыйбарәт: 1) утыз кадак арыш оны; 2) ун кадак тары ярмасы; 3) биш кадак борчак; 4) бер кадак
сабын; 5) сигез кадак селедка балык; 6) әшмүха кадак чәй; 7) ике әшмүха махорка тәмәке; 8) ике тартма шырпы; 9) ике кадак ландрин, бусы шикәр урынына простой мампасье иде; 10) бер кадак сары май. Булды. Бу паекны алган көн зур шатлык булды. Мөгаллимнәр бер-берсенә: «Әле син алдыңмы, теге алдымы?» – дип хәбәр итешәләр, «Әмма шәп булды!» – дип шатланып мактап куялар иде.

Хәсән Хәмидулла. «Тәрҗемәи хәлем»

Башын шушы сылтама аша кереп укый аласыз

Икенче көнне иртә белән үк ул берничә күлмәк алыб безгә китергәч, шуларны без кибетемезнең тышкы ягына алыб куйгач, бөтен шул чаршының сәүдәсе безнең кулымызга төшде. Һәммәсе таңга калдылар. Эшсез торулары сәбәбле, йөрәкләре янды. Без исә яңа юлаучылар табыб, эшне зурайтыб йибәрсәк дә, тышкы якдагы чиратда торучыларга йитәрлек эшләтеб өлгертү мөмкин булмады.

Хәсән Хәмидулла. «Тәрҗемәи хәлем»

Башын шушы сылтама аша кереп укый аласыз

Мин бик шадланыб, үземә яраклы малны алыб, рынкага китдем. Чөнки мин андый әле акчам булыб сәфәрдән кайткач базардан рынка урыны алган идем. Үзем инде әле рынкада чатырда сату итеб, хатыным инде хатыннар киемләре чаршасында (пассажда) да тора һәм анда да инде шактый гына үтемле маллар куйган идем.

Хәсән Хәмидулла. «Тәрҗемәи хәлем»

Без Вазага килеб төшкәч, апам Хәлимә һәм җизнәй Садыйк Гайнеддинләрнең шадлыклары дөньяга сыймаслык булды. Аларның беренче сүзләре: «Сез инде монда калыгыз. Андый еракка Кемигә бармагыз…» – диеб безгә бәйләнүләре булды.

Бу без киткәндәге бер ел эчендә бик алмашынган шәһәрне багыб йөрергә китдек. Яңа эшләнгән чаршыда (базарда. – Х.М.) Хәлимәләрнең дә хатын-кыз күлмәкләре өчен яңа кибетләре бар булуы сәбәбле, шуны багарга китдек. Иске эшләрен дә ташламыйча, Вазаның рынкасында (базарында) чатыр белән Садыйк үзе сату итеб торганга, ул анда тукталыб калыб, без Хәлимә белән аның шул яңа чаршындагы күлмәкләр кибетенә аны ачарга китдек. Чөнки кибетләрне инде иртә белән ачу заманы иде. Кибет ачу белән үк ул, без һич уйламаганча, бик сату итә башлагач, безнең бик исемез китде, хәйранга калдык. Хәлимә безгә: «Менә бакыгыз: монда менә нинди сатулар шәб! Монда калсагыз, сезгә Алла бирер иде», – диде. Ул инде безнең фәкыйрьлегемезне белә, безгә инде мондый кибет кебекләрне ачыб маташырга насыйб түгел, безгә инде икмәк кайгысы гына кирәк. Кемидә бит бар да белгән, андагы финнең иң зур фабрикаларындагы эшче халкына өйдән-өйгә йөреб (асламчы) булыб сату итеб йөреб яшәргә була… Һәм әтием дә анда булганлыкдан һәм төреккә киткәндә әтием белән икәү бергәлеккә эшләгән өемезнең үз өлешемне аңарга сатыб киткән булсам да, әле дә әтиемдән 5000 марка алачагым да бар һәм минем анда яши белүем шөбһәсез булуы сәбәбле, Хәлимә апаемның монда калырга димләве мине мыскыллаган кебек кенә тоелды.

Шул өмидсез хыялларның һәм Хәлимәләрнең бик яхшы сату итү хыялла- ры белән төн буенча йокыларымда саташыб чыгыб, икенче көнне иртә белән шәһәргә чыгыб йөри-йөри шул чаршыга кердем. Хәлимә апам янә анда ишелеб-ишелеб сату итә иде. Унбишләб булган кибетләр арасында бу чаршының эчендә Хәлимәләргә каршы дүрт метр озынлыгында, ике метр киңлегендә бер кибетдә аз малы белән алучыларны көтеб утырыб торучы картрак ир янына барыб сүз башладым: «Кибетеңне сат. Мин аламын», – дидем. Минем ул сүземә ул бик шадланыб, мине сөйләшергә чакырды. «Кибетемне маллары белән сатыб алсаң, бирәм. Хакы 5000 марка», – диде.

Ләкин маллары да модадан чыккан, эшкә яраксыз чәчәкле критун, ягъни тәрәзә пәрдәләренә яки чаршауга гына яраклы булыб, алар да 500 метрдан артык юк һәм төрлесе төрле төсдә япун малы иде.

Мин, көлеб: «Болар бит берсе дә акча тора торган нәрсә түгелләр, боларны пичкә генә бәрергә. Бик бәя сорыйсың… Мин бушка да алмас идем. Ләкин Төркиядән акчамны бетереб киттем. 3000 маркадан артык акчам юк», – диеб, бик тырышлык белән хәлемне, вазыйгатемне аңлатдым. Һәм күземә яшьләрем дә килде.

Ул бераз уйлаб торды да: «Ярый алайса, хәлеңне белдем. Кызганыч кеше икәнсең… Мин барыбер моны ничек булса да бетерергә йөри идем. Кирасы (налогы. – Х.М.) бар бит. Бетде. Бир акчаңны», – диде.

Мин, акчаны биреб, ачкычны кулыма алдым. Кибет минеке булды. Кибетче булдым.

Мин әле уйга талдым: «Нишләдем мин, тилердемме? Бөтен акчам бит кулымдан китде. Кемигә барырга билет алырлык да акчам юк бит. Хәлимәләрдән алып торсам да бит, килер-килмәс аларга йөк булу бик оят булыр, моның да бит кирасы бар, аны кайдан алыб түләрсең (160 б.). Бу эшкә яраксыз маллар белән бит монда терәлеб торыб булмый…»

Шул кечерәк дөканымның (кибетемнең. – Х.М.) урындыгына утырыб хыялланыб торуымны мөштәриләре (сатып алучылар. – Х.М.) юк вакытда каршыдагы Хәлимә күреб, яныма йөгереб килде. «Нәрсә бу? Ник монда утырыб торасың? Иясе кайда?» – диде.

Мин аңарга: «Иясе инде мин булам! Сатыб алдым. Мин моның белән нишлим әле диеб уйлаб торам», – дидем. Ул, исе китеб: «Синеке? Сатыб алдың? Бу эшкә яраксыз чәпиләрне, төсләре киткән чүпрәкләрне?! Гакылың кайда иде? Күпме түләдең? Нишләрсең әле бу черегәнләрең белән?!» – диде.

Ләкин мин инде бу маллардан котыла белү чарасын хәзергә уйлаб алган, күңелем тынычланган иде. Ул тагын миңа: «Тиз генә боларны күздән югалт. Кешеләрдән яхшы түгел. Көлмәсенләр. Без сиңа сатарга үземезнең сатылмый торган күлмәкләрне бирәмез. Сатылмаса – кире кайтару шарты белән», – диде. Кешеләр көлүендән котылу өчен, аның китми торган малларын дөканыма. . . төяб, тезеб куйсак да бит, минем максадым – маллар сатылсын да, шуның белән яшәб булсын һәм кирасын да түли алыйк иде.

Дәвамы бар

Шәриф Камал: уйланулар

Борынгы кыргыйлар күрше халыкларга һөҗүм баскынлыкларын утлавык өчен көрәш максатларына нигезләсәләр, хәзерге немец-фашистик кыргыйлары, шул ук максатларга «тормыш мәйданы» өчен көрәш исеме биргән хәлдә, бандитлыкның төп хасияте – үтерүчелек, талаучылык җинаятьләрен иң тупас, иң әшәке һәм җирәнгеч ноктага җиткереп үтиләр.

***

Халыклар борын-борыннан үзләренең йорт-җирләрен басып алучы һәм шуңа омтылучы явыз дошманнарын, үзләренең хикмәтле иҗат җимешләре – әкиятләрендә чирканыч, зәһәр аждаһа итеп чагылдырганнар. Ул хәшәрәт, әлбәттә, коточкыч усал була: һәркөн берәүне ашый да тора. Ә халыкның инде моңардан бөтенләй коты алынган. Бары, кем кайчан ашалырга тиешлек турында тәртипне югалтмас өчен, кизү билгеләүдән башка чарасы калмаган! Ләкин чара табыла: халыкның бәхетенә каршы, бер батыр егет килеп чыга. «Дөньяны ашыйм!» – дип җикереп торган аждаһага каршы көрәш ача ул. Аждаһаның җиде (тугыз яисә унике) башын ул берәм-берәм кырып бетерә. Шулай итеп халыкны һәлак булудан коткара. Әкияттәге батыр егет халыкның аңлы күмәк көченә киная итеп алына, аны шулай дип аңларга кирәк. Ә аңлы күмәк көч үзенең хаклылыгына ышанып көрәшә икән, ул җиңелми, һәрвакыт җиңә.

***

Матур әдәбиятка бәя куйганда, иң башта без аның «чын»лык, табигыйлек һәм тормыштагы хәлләрнең, вакыйгаларның ни дәрәҗәдә күңел төбәрлек сызыкларын ала белү ягын күздә тотабыз. Әсәрне шушы яктан үлчәү – тәнкыйтьче, әдәбиятчы үлчәве генә түгел, һәрбер укучы, һичшиксез, шушы әйтелгән якларның җитешлек яисә җитешсезлегенә карап, күбесенчә үзе дә, эшнең нәрсәдә икәнлеген сизмичә, әсәргә бәя куя, ярата яисә яратмый.

,