Әдәби мирас

Коръән түгелме икән?

(Бакый Урманче көндәлекләреннән)

1966 ел

17 февраль.
«Муса» бюстын алып киттеләр.

8 март¹, дүшәмбе.
Аяк бик авырта. Урамга чыгарга куркам, йөри алмам диеп.

2 апрель.
Закирә ханым² әйтте: Казанда бер картонаж фабрикасында иске татарча китаплардан картон тартмалар ясыйлар икән. Берничә машина китереп ташлаганнар. Бер катын, Коръән түгелме икән, диеп, берничә китапны өенә алып кайткан. Кайсы фабрика икәнне анык белмиләр. Гаҗәп! Закирә ханымда Гариф³ хакында сөйләштек.

8 апрель.
Язарлар җәмгыятендә (Язучылар берлегендә) «Тукай замандашлары»ның мәҗлесе булды.
«Яшь ленинчы»га мәкалә бирдем. Котебне яздым.

15 апрель, җомга.
Тукайга атаулы клубта Тукай замандашлары белән очрашу кичәсе булды. Мин дә хатирәләр тарзында бер-ике сүз әйттем. Шамил Касыйм, Шиһаб Әхмәрев, «Болгар» мәскәне, Исмәгыйль Рәми(4).

9 май.
Касыйм Субаевта кунакта булдым. Мәгънәле кеше. Нигъмәт Еникиев белән Чанышевның(5) гаскәрдә һаман ызгышып торуларын сөйләде, икесе дә кызу булган.
Шиһаб Әхмәревне җирләгәннәр(6), әткәйнең дустларыннан соңгысы булса кирәк.

18 май.
Кичен Карый Габдуллага(7) багышланган кичә, Академтеатрда. Карыйны һаман кыерсыталар әле. Бу бөек артистыбызны болай кимсетү кайдан килә икән?
Хөкүмәт әгъзаларыннан берәү дә юк.

Май.
Аһ, җәмалеңне күрергә
Җан күрер күзләр кирәк.
Васфыңы тасвиргә
Коръәндин гали сүзләр кирәк.
Мәхәббәтең Коръәнендин
Күп аятьләр ятладым.
Ятладым шундый аятьләр –
Дүрт китаптан тапмадым!
Хәзрәти Коръән, Зәбур, Тәүрат,
Инҗилеңдин тапмадым.
(Исмәгыйль Рәми сөйләде бер шәкертнең язганыннан.)

28 май.
Тукайның кечкенә бюсты тәмамланды. Ләкин тиражлаучы юк. Һаман сүз.

29 май.
Тукай мәүзугларына башланган график эшләр белән һәүвәрә. Тәмамлавы кыен.
Менә ике көн инде бер ат аягының дөрест рәвешен табалмастан җөдим.

6 июнь.
Тукайның кечкенә бюстын Худож[ественный] фондның сәнгать киңәшмәсендәкарадылар. Янә миңа каршы карар. Иң яман итеп беренче уларак Васил Маликов(8) чыкты. «Мин Б.И.-дән(9) мондый яман эшне көтмәгән идем», – диеп башлады.
Башкаларның сүзләре минем файдага да, минем зарарга да алмаш-тилмәш булды.
Ахырдан Якупов(10) килеп, үзенең эчендә сакланган, тончыган бөтен агуын сипте.
Һәртөрле вак-төяк кабаланулар.
«Яңадан күрсәтергә» дигән карар.

12 июнь.
Фарс уйнап кайттык. Нинди трагикомедия! Бюллетеньнәрне алдым, укып …(11) салдым. Ниндидер Артем Микоян, ниндидер Монахова – кайда кайсысын, белмәдем дә.
Бер карчык әйтә икән: «Бармасак та ярар инде… кызым. Аларны безгә кадәр сайлаганнар бит инде», – диеп (агитатор ханым әйтте).

13 июнь.
Мин янә «Шүрәле» белән һәүвәрә. Урманга кергән саен шүрәлеләр күбәя, төрлетөрле төскә һәм рәвешкә керә баралар. Бу – гаҗәп бер мәүзуг.
Инде «Шүрәле»не театр уены өчен дә язасы, либретто язасы килә башлады. Әлеге куелуы, сәхнәләштерүе «Шүрәле»нең бик шаблон.

19 июнь.
Дөбъяз районының Чыршы авылында Сабан туенда булдык. Хәсән Гобәйдулла(12) алып барды. Ат чабышы булмады, башка уеннары, көрәшүләр яхшы узды.

  1. Көндәлектә ялгыш 7 март диелгән.
  2.  Закирә ханым – язучы һәм журналист, нашир, җәмәгать һәм сәясәт эшлеклесе, репрессия корбаны Фатих Кәриминең (1870-1937) бертуган сеңлесе Закирә Гыйльман кызы Шәрәф. Ире – дин һәм җәмәгать эшлеклесе, язучы, журналист, нашир, репрессия корбаны Борһан Шәрәф (1883-1942).
  3. Гариф – Закирә Шәрәф белән Фатих Кәриминең бертуганы, журналист, җәмәгать эшлеклесе Мөхәммәтгариф Гыйльман улы Кәрими (1888-1934).
  4. Шамил Касыйм – актёр, режиссер, педагог Касыйм Шамил улы (1892-1981). Шиһаб Әхмәрев – педагог, журналист, нашир Шиһаб (Шиһабетдин) Шәрәфетдин улы Әхмәрев (1882-1966). Репрессияләнгән, соңрак акланган. «Болгар» мәскәне – «Болгар» кунакханәсе. Исмәгыйль Рәми – язучы, библиограф Исмәгыйль Габдулла улы Рәмиев (1895-1969).
  5. Нигъмәт Еникиев – хәрби эшлекле Нигъмәтулла Сәлимгәрәй улы Еникиев (1893-1971). Чанышев – хәрби эшлекле, генерал-лейтенант Якуб Җиһангир улы Чанышев (1892-1987).
  6. Ш.Әхмәрев 1966 елның 30 апрелендә вафат булган.
  7. Карый Габдулла – актер һәм режиссер, татар профессиональ театрына нигез салучыларның берсе Габдулла Хәйрулла улы Кариев (Миңлебай Хәйруллин, 1886-1920).
  8. Васил Маликов – скульптор Васил Малик улы Маликов (1924-1992).
  9. Б.И. – Бакый Идрисовичның кыскартылмасы, ягъни Б.Урманче күздә тотылган.
  10. Якупов – нәгышьче, график Харис Габдерахман улы Якупов (1919-2010). 1951-1975 нче елларда Татарстан АССР Рәссамнар берлеге идарәсе рәисе.
  11. Көндәлекнең бу урынында өч нокта куелган.
  12. Хәсән Гобәйдулла – театр белгече Хәсән Хәйрулла улы Гобәйдуллин (1913-1992). 1959-1977 нче елларда СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Тел, әдәбият һәм тарих институтында фәнни хезмәткәр.

 

Текстны басмага Раиф Мәрданов әзерләде.

Дәвамы бар

1922 ел сәфәре

Без Казанга сентябрь 13ендә ирешеп, 16сында җомга намазыннан игътибарән 17 нче мәсҗиде җамигъда имамлык хезмәтләре кылырга һәм Шәрык телләре академиясендә (шулар арасында мин дә бар) профессорлар рөтбәсендә (дәрәҗәсендә) тәсдыйк кылдырып (раслатып), профессорларга хас паек чыгартты, бөтен мөгаллим вә профессорлар шушы паекны ала алсалар, үзләрен бик бәхетле саныйлар иде. Бер айга алган паегыбыз шушыннан гыйбарәт: 1) утыз кадак арыш оны; 2) ун кадак тары ярмасы; 3) биш кадак борчак; 4) бер кадак
сабын; 5) сигез кадак селедка балык; 6) әшмүха кадак чәй; 7) ике әшмүха махорка тәмәке; 8) ике тартма шырпы; 9) ике кадак ландрин, бусы шикәр урынына простой мампасье иде; 10) бер кадак сары май. Булды. Бу паекны алган көн зур шатлык булды. Мөгаллимнәр бер-берсенә: «Әле син алдыңмы, теге алдымы?» – дип хәбәр итешәләр, «Әмма шәп булды!» – дип шатланып мактап куялар иде.

Шушы паекка камил бер ай хезмәт кылырга тиеш иде. Бу паек ялгыз мөгаллимнең үзенә бирелә, ничә адәм булсалар да, гаиләсен дә шуның белән тәрбия итәргә тугры килә иде. Хариҗдән (тыштан) акча вә азык тәдарек итә (әзерли) алмаган мөгаллим-профессорларның кыш чыгуы соң дәрәҗә авыр булды, ачлык корбаны булып китүчеләре дә аз булмады. Мәшһүр мөстәшрикъ (Көнчыгыш илләре һәм телләре белгече) Катанов шул корбаннардан саналадыр. Шәрык академиясендә гарәп теле мөгаллиме-профессоры уларак Катанов илә икәү тәгаен ителгән идек. Ул рус балаларына, мин татар балаларына дәрес бирүне алып, эшне юлга салган идек. Озак вакытлыча мин истигъфа кылдым (хезмәттән азат ителдем), бөтен шәкерт Катановка калды. Ул да озак дәвам итә алмады, фалиҗ (паралич) булып, ниһаять, дөньядан китте, фалиҗеннән сәламәтләнергә дә исәбе бар иде, ачлыкка
корбан булды. Егерме беренче ел ачлыгы Казан әтрафында июнь башларыннан ук башланды, көннән-көн үзенең дәһшәтен арттырып, ачлык корбаннарын алырга, тиф, ваба вә
башка мөһлик (үлем китерүче) авыруларны таратырга башлады. Шәһәр вә авыл кешеләреннән йөз меңләрчә адәмнәр, капчыкларын күтәреп, ашлык булган губерналарга барып, мең төрле мәшәкать белән юлларда йөреп, ике-өч пот азык табып кайталар, үзләрен һәм гаиләләрен ачлык афәтләреннән коткарып калырга тырышалар иде.

Хөкүмәт тарафындан ачларга ярдәм комитетлары төзелеп, ачларга бик зур күләмдә ярдәм иделергә башлады. Америкалыларның «АРА»лары йөз меңләрчә ашханәләр ачып, ачлык губерналарының һәркайсында миллионларча балаларга аш бирергә тотынды. Болар балаларга ярдәм кеби булса да, күп йирдә «АРА» ашханәләре аркылы миллионларча дәү кешеләр дә туенып чыкты. Немецлар килеп, хастаханәләр ачып, һәртөрле тыйбби ярдәмнәр биреп, йөз меңләрчә иң зәгыйфь балаларга «Нестле» вә әмсале (шуның кебек) туклыклы матдәләр таратып торды. Шөбһәсез, боларның ярдәмнәре бик зур иде, шулай да ачлык афәтләре бик киң рәвештә – утыз миллион чамасында адәмне каплап алган хәлдә таралганлыктан, егерме икенче ел июль башларынача (бер ел артыграк) миллионларчаадәмләр ачлык белән кырылып та бетте.

Югарыда сөйләнгән капчыкчылар үзләреннән арткан азыкларын базарга чыгарып, Казанда кыш буенча сатып тордылар. Акча таба алган адәмләргә азлап сатып алырга мөмкин булды. Шуның аркасында Казан халкы кырылып бетүдән сакланып калды. Фәкать акча табу соң дәрәҗә авыр иде. Акча табар өчен бөтен мәнкулатын (күчмә милек) сатып бетергән йорт хуҗалары йорт-йирләрен сатарга да кереште. Йорт-йир бәһаләре әйбер бәһаләренә караганда да бик күп арзан йөри иде. Хәтта ике-өч катлы мөкәммәл йортлар сатыла, миллион-миллиард исемнәрендә бер кочак акча бирелә: хәлбүки шул кәгазь акчаларны алтын акчага кайтарып караса да, өч йөз-дүрт йөз сум кыйммәтендә генә була иде. Бер кешенең кулында ничек булса, биш йөз сум алтыны булса, бу кеше инде борын заманның 25-30 мең сум торган таш пулатын сатып ала ала иде. Һәм шулай бик күп мөселман сәүдәгәрләре (боларның күбесе азык сатучы капчыкчылар, чөнки алар килтергән азыклар бәрабәренә капчыкларын тултырып кәгазь акчалар һәр йирдә мәкъбүл булып йөри иде, базарда башка акча юк иде) Казанның рус ягыннан рус йортларын сатып алып калдылар. Кабан күленең рус ягында мөселман йортларының күбәюен игътибарга алып, бик әгъля (яхшы) бер мәсҗед салырга да шул чакта ук керешелде, бу мәсҗед бик мөкәммәл булып тәмам булды (сүз Кабан арты мәчете турында бара).

Дөрест, ялгыз ачлык мәҗбүрияте белән фахиш арзанча сатылган йортларны иске хуҗаларына кире кайтарырга хөкүмәтнең низамы да чыкты. Шулай да бу мөселман сәүдәгәрләренең күбрәге алган йортларында низамән дә урынлашып калды. Чөнки болар, авылларда булган кеби, йортларны ике-өч пот онга гына алмаганнар, бәлки, 20-30 мең сумлык йортларга өч-дүрт йөз сум микъдарында алтын яки шуның кыйммәтендә булган берничә капчык кәгазь акча биргәннәр иде. Алтын-көмеш акча һәм алтынкөмештән ясалган әйберләрне сатарга низамән ярый идеме яки ярамый идеме – ансын белмим, әмма болар сатылып тора иде. Һәм төрле шәһәрдә бәһаләре төрлечә була иде. Төркестан якларыннан җыеп кайтучылар байтак табыш белән Казанда саталар, Казан кешеләре, байтак табыш алып, Мәскәүдә сата иделәр. Шулай алтын-көмешне кулдан-кулга, шәһәрдәншәһәргә күчереп, сатып, табыш идеп тора иделәр: шунлыктан даимән боларның бәһаләре үзгәреп, күтәрелеп бара иде. Егерме беренче ел көз көне Казанда ун сумлык алтын тәңкә – ике йөз мең сум, ноябрьдә – биш йөз мең сум, гыйнвар тирәсендә – миллион сум, март тирәсендә – йиде-сигез миллион сум, май тирәсендә унбиш-егерме миллион сумга сатылды. Бу бәһаләр даимән күтәрелеп торган төсле, бәгъзе вакытта төшеп, арзанаеп та китә иде. Озын сүзнең кыскасы: шул ачлык, шул бөлгенлек елында азык бәһаләре күтәрелеп торганы төсле, алтын бәһаләре дә гаять сөргатьле (тиз) күтәрелеп торды, азык бәһаләреннән калышмады. Бер данә ун тәңкәлек алтын илә һәрвакыт бер поттан артыграк богдай оны алып булды. Йортында мең сумлык (алтын белән)
мебеле булган адәмгә караганда, кесәсендә ике-өч данә унарлык алтыны булган адәм бәхетлерәк иде. Тегесе мебеле илә тиз генә бер пот он тәхсыйль итә (кулга төшерә) алмый, ә бусы алтыны илә һәрвакыт таба вә ала иде. Фәкать эш шунда: түгәрәк алтын тәңкәләр сәүдәгәрләр кесәсеннән дә тәгәрәп төшкән, меңгә берсендә генә калган иде. Һәм шунсы да бар, халык кулында алтын тәңкә булган булса, алтын бу кадәр бәһале булмаган булыр иде.

Менә, шушындый бер вакытта миңа сәфәр итәргә тугры килде. Мин Мисырга барырга билгеләнгән идем. Мисыргача юл мәсарифе (чыгымы) алтын белән өч йөз-өч йөз илле сумнар булганлыктан, бу акчаны Казаннан да, Мәскәүдән дә тәэмин итәргә мөмкин түгел иде. (Югарыда сөйләнгәнчә, ул вакытта бу акча фәүкальгадә (гадәттән тыш) зур бер сумма таш пулат бәһасе булырлык микъдар иде.) Шунлыкдан минем юл мәсарифен фәкать Истанбулгача тәэмин итеп, Истанбулдан соңгы мәсарифне тәэмин итүләрен үтенеп, Истанбулда Һилалы Әхмәр (Һилал Әхмәр (Кызыл Ярымай) – Төркиядә хәйрия җәмгыяте, 1868 елда Госманлы империясендә оеша) идарәсенә язачак иделәр. Минем Истанбулгача булган мәсарифне Казан мөселманлары өстләренә алдылар. Башка вәкилләрнең мәсарифләре Мәскәү халкыннан җыелган иганәләрдән тәэмин ителде. (Ачларга ярдәм комитеты Кашшаф хәзрәтләр (Кашшафетдин Кыяметдин улы Тәрҗемани (1877-1943) – 1921 елның азагында Г. Баруди тарафыннан оештырылган Үзәк Диния нәзарәте каршындагы Ачларга ярдәм итү комитетының рәисе) тарафыннан ачылгач та, Мәскәү халкыннан акчалата-әйберләтә байтак иганә җыелган. Бу әйберләргә берничә мәртәбә латарей дә ясадылар. Шул акчалар комитетның эшләрен юлга салырга, вәкилләрне дә, Мәскәүдә торучы ярдәмчеләрне дә тәэмин итәргә тотылды. Бу иганәләр баштан ук шуны күздә тотып җыелган иде. Бу елларда Мәскәү мөселманлары һәр йиргә караганда да баерак иделәр һәм шул байлыклардан аямыйча күп-күп ярдәмдә дә булдылар. Казан мөселманлары шул елга күрә бик зур һиммәт (тырышлык) күрсәттеләр, миңа Истанбулгача юл мәсарифе уларак бер йөз егерме миллион сум кәгазь акча һәм ун данә унарлык (бер йөз сум) алтын бирделәр. Иганә җыю эшләрен Исхак әфәнде Карташов башкарды. Миңа бирергә дип һәрбер унлыкны егерме бер миллион сумга алганлыкны сөйләде. Үземнән соң гаиләмне тәэмин итүне һәм өстләренә алган иделәр, мин сәфәрдә вакыт байтак җыеп гаиләмә тапшырганнар.

Сәфәрем мөнәсәбәте һәм бәйрәм көннәренең гадаты (гадәте) уларак, хассәтән (аеруча) мәхәллә әһеленнән җыелган акчалардан, гаиләмә бер йөз миллион артыграк биреп киттем. Югарыда дигәнемчә, июнь 2сендә җомга көн мәхәлләмә дә, гаиләмә дә катгый сәфәремне белдереп, шимбә көн китәчәк поездга билет алу чарасына керештем. Мәскәүгәчә сәфәр юлдашым Салихҗан бине Вилдан әл-мөәззин Әмирханов булачак иде. Билет-урын эшләрен ул башкарды. Мәскәүгәчә тимер юл билеты уналты миллион иде, йөз мең сумга алынды. Юлда җиңел булсын өчен бик аз әйбер, юлда моталәга (уку) өчен берничә генә китап алдым. Нәгыймә бәйрәм ашлары калдыклары һәм бер савыт бал катыш май вә җитәрлек азыклар куйды. Шулай һәр яктан хәзерлек тәмам ителде.

Хәсән Хәмидулла. «Тәрҗемәи хәлем»

Башын шушы сылтама аша кереп укый аласыз

Икенче көнне иртә белән үк ул берничә күлмәк алыб безгә китергәч, шуларны без кибетемезнең тышкы ягына алыб куйгач, бөтен шул чаршының сәүдәсе безнең кулымызга төшде. Һәммәсе таңга калдылар. Эшсез торулары сәбәбле, йөрәкләре янды. Без исә яңа юлаучылар табыб, эшне зурайтыб йибәрсәк дә, тышкы якдагы чиратда торучыларга йитәрлек эшләтеб өлгертү мөмкин булмады.

Хәсән Хәмидулла. «Тәрҗемәи хәлем»

Башын шушы сылтама аша кереп укый аласыз

Мин бик шадланыб, үземә яраклы малны алыб, рынкага китдем. Чөнки мин андый әле акчам булыб сәфәрдән кайткач базардан рынка урыны алган идем. Үзем инде әле рынкада чатырда сату итеб, хатыным инде хатыннар киемләре чаршасында (пассажда) да тора һәм анда да инде шактый гына үтемле маллар куйган идем.

Хәсән Хәмидулла. «Тәрҗемәи хәлем»

Без Вазага килеб төшкәч, апам Хәлимә һәм җизнәй Садыйк Гайнеддинләрнең шадлыклары дөньяга сыймаслык булды. Аларның беренче сүзләре: «Сез инде монда калыгыз. Андый еракка Кемигә бармагыз…» – диеб безгә бәйләнүләре булды.

Бу без киткәндәге бер ел эчендә бик алмашынган шәһәрне багыб йөрергә китдек. Яңа эшләнгән чаршыда (базарда. – Х.М.) Хәлимәләрнең дә хатын-кыз күлмәкләре өчен яңа кибетләре бар булуы сәбәбле, шуны багарга китдек. Иске эшләрен дә ташламыйча, Вазаның рынкасында (базарында) чатыр белән Садыйк үзе сату итеб торганга, ул анда тукталыб калыб, без Хәлимә белән аның шул яңа чаршындагы күлмәкләр кибетенә аны ачарга китдек. Чөнки кибетләрне инде иртә белән ачу заманы иде. Кибет ачу белән үк ул, без һич уйламаганча, бик сату итә башлагач, безнең бик исемез китде, хәйранга калдык. Хәлимә безгә: «Менә бакыгыз: монда менә нинди сатулар шәб! Монда калсагыз, сезгә Алла бирер иде», – диде. Ул инде безнең фәкыйрьлегемезне белә, безгә инде мондый кибет кебекләрне ачыб маташырга насыйб түгел, безгә инде икмәк кайгысы гына кирәк. Кемидә бит бар да белгән, андагы финнең иң зур фабрикаларындагы эшче халкына өйдән-өйгә йөреб (асламчы) булыб сату итеб йөреб яшәргә була… Һәм әтием дә анда булганлыкдан һәм төреккә киткәндә әтием белән икәү бергәлеккә эшләгән өемезнең үз өлешемне аңарга сатыб киткән булсам да, әле дә әтиемдән 5000 марка алачагым да бар һәм минем анда яши белүем шөбһәсез булуы сәбәбле, Хәлимә апаемның монда калырга димләве мине мыскыллаган кебек кенә тоелды.

Шул өмидсез хыялларның һәм Хәлимәләрнең бик яхшы сату итү хыялла- ры белән төн буенча йокыларымда саташыб чыгыб, икенче көнне иртә белән шәһәргә чыгыб йөри-йөри шул чаршыга кердем. Хәлимә апам янә анда ишелеб-ишелеб сату итә иде. Унбишләб булган кибетләр арасында бу чаршының эчендә Хәлимәләргә каршы дүрт метр озынлыгында, ике метр киңлегендә бер кибетдә аз малы белән алучыларны көтеб утырыб торучы картрак ир янына барыб сүз башладым: «Кибетеңне сат. Мин аламын», – дидем. Минем ул сүземә ул бик шадланыб, мине сөйләшергә чакырды. «Кибетемне маллары белән сатыб алсаң, бирәм. Хакы 5000 марка», – диде.

Ләкин маллары да модадан чыккан, эшкә яраксыз чәчәкле критун, ягъни тәрәзә пәрдәләренә яки чаршауга гына яраклы булыб, алар да 500 метрдан артык юк һәм төрлесе төрле төсдә япун малы иде.

Мин, көлеб: «Болар бит берсе дә акча тора торган нәрсә түгелләр, боларны пичкә генә бәрергә. Бик бәя сорыйсың… Мин бушка да алмас идем. Ләкин Төркиядән акчамны бетереб киттем. 3000 маркадан артык акчам юк», – диеб, бик тырышлык белән хәлемне, вазыйгатемне аңлатдым. Һәм күземә яшьләрем дә килде.

Ул бераз уйлаб торды да: «Ярый алайса, хәлеңне белдем. Кызганыч кеше икәнсең… Мин барыбер моны ничек булса да бетерергә йөри идем. Кирасы (налогы. – Х.М.) бар бит. Бетде. Бир акчаңны», – диде.

Мин, акчаны биреб, ачкычны кулыма алдым. Кибет минеке булды. Кибетче булдым.

Мин әле уйга талдым: «Нишләдем мин, тилердемме? Бөтен акчам бит кулымдан китде. Кемигә барырга билет алырлык да акчам юк бит. Хәлимәләрдән алып торсам да бит, килер-килмәс аларга йөк булу бик оят булыр, моның да бит кирасы бар, аны кайдан алыб түләрсең (160 б.). Бу эшкә яраксыз маллар белән бит монда терәлеб торыб булмый…»

Шул кечерәк дөканымның (кибетемнең. – Х.М.) урындыгына утырыб хыялланыб торуымны мөштәриләре (сатып алучылар. – Х.М.) юк вакытда каршыдагы Хәлимә күреб, яныма йөгереб килде. «Нәрсә бу? Ник монда утырыб торасың? Иясе кайда?» – диде.

Мин аңарга: «Иясе инде мин булам! Сатыб алдым. Мин моның белән нишлим әле диеб уйлаб торам», – дидем. Ул, исе китеб: «Синеке? Сатыб алдың? Бу эшкә яраксыз чәпиләрне, төсләре киткән чүпрәкләрне?! Гакылың кайда иде? Күпме түләдең? Нишләрсең әле бу черегәнләрең белән?!» – диде.

Ләкин мин инде бу маллардан котыла белү чарасын хәзергә уйлаб алган, күңелем тынычланган иде. Ул тагын миңа: «Тиз генә боларны күздән югалт. Кешеләрдән яхшы түгел. Көлмәсенләр. Без сиңа сатарга үземезнең сатылмый торган күлмәкләрне бирәмез. Сатылмаса – кире кайтару шарты белән», – диде. Кешеләр көлүендән котылу өчен, аның китми торган малларын дөканыма. . . төяб, тезеб куйсак да бит, минем максадым – маллар сатылсын да, шуның белән яшәб булсын һәм кирасын да түли алыйк иде.

Дәвамы бар

Шәриф Камал: уйланулар

Борынгы кыргыйлар күрше халыкларга һөҗүм баскынлыкларын утлавык өчен көрәш максатларына нигезләсәләр, хәзерге немец-фашистик кыргыйлары, шул ук максатларга «тормыш мәйданы» өчен көрәш исеме биргән хәлдә, бандитлыкның төп хасияте – үтерүчелек, талаучылык җинаятьләрен иң тупас, иң әшәке һәм җирәнгеч ноктага җиткереп үтиләр.

***

Халыклар борын-борыннан үзләренең йорт-җирләрен басып алучы һәм шуңа омтылучы явыз дошманнарын, үзләренең хикмәтле иҗат җимешләре – әкиятләрендә чирканыч, зәһәр аждаһа итеп чагылдырганнар. Ул хәшәрәт, әлбәттә, коточкыч усал була: һәркөн берәүне ашый да тора. Ә халыкның инде моңардан бөтенләй коты алынган. Бары, кем кайчан ашалырга тиешлек турында тәртипне югалтмас өчен, кизү билгеләүдән башка чарасы калмаган! Ләкин чара табыла: халыкның бәхетенә каршы, бер батыр егет килеп чыга. «Дөньяны ашыйм!» – дип җикереп торган аждаһага каршы көрәш ача ул. Аждаһаның җиде (тугыз яисә унике) башын ул берәм-берәм кырып бетерә. Шулай итеп халыкны һәлак булудан коткара. Әкияттәге батыр егет халыкның аңлы күмәк көченә киная итеп алына, аны шулай дип аңларга кирәк. Ә аңлы күмәк көч үзенең хаклылыгына ышанып көрәшә икән, ул җиңелми, һәрвакыт җиңә.

***

Матур әдәбиятка бәя куйганда, иң башта без аның «чын»лык, табигыйлек һәм тормыштагы хәлләрнең, вакыйгаларның ни дәрәҗәдә күңел төбәрлек сызыкларын ала белү ягын күздә тотабыз. Әсәрне шушы яктан үлчәү – тәнкыйтьче, әдәбиятчы үлчәве генә түгел, һәрбер укучы, һичшиксез, шушы әйтелгән якларның җитешлек яисә җитешсезлегенә карап, күбесенчә үзе дә, эшнең нәрсәдә икәнлеген сизмичә, әсәргә бәя куя, ярата яисә яратмый.

,