Мунча керү — авыл кешеләренең иң яраткан шөгыльләре. Мунчалары исә кайнар судан гыйбарәт. Һәр авылда берничә мунча, моннан тыш, өйләрдә дә юыну бүлмәләре бар. Тик бу мунча дигән җирләре дә бик гади, ирләр белән хатыннар бер үк мунчада юыналар, араларында чаршау гына эленеп тора. Японнарда «гаурәт» һәм «сәтр-и гаурәт» төшенчәсе юк дәрәҗәсендә, дисәм дә, ялган булмас.
Токиодагы атаклы Сугамо төрмәсен барып күрим дип, рикша белән төрмә ишек төбенә килеп туктадым. Нәрсә генә диим икән: бу төрмәме, мәктәпме, ял бакчасымы, фабрикамы? Ни дияргә дә белмим. Бу төрмә диелгән җирнең урам капкасы хан сарае капкасы кебек күренә. Капка ачык, анда бары тик бер полиция кешесе генә тора һәм ул да безгә бер сүз дә әйтмәде. Без капкадан эчкә уздык. Төзек, матур бакча күреп, шаккатып торам. Моны күргән кеше биредә төрмәдер дип уена да китерә алмас. Бакча бик зур һәм бөтен җирендә тәртип. Төрмә белән бакча арасында бернинди бәйләнеш тә күрмим. Төрмәдә йөргәндә, мин тоткыннарга кызыгып карар дәрәҗәдә идем, хәйран калдым. Бакча беткән җирдә бер бина янына килеп җиттек. Сакчылардан берсе булса кирәк, безне каршы алды: «Рәхим итегез!» – диде, алдыбызга чыгып, безне кабул итү бүлмәсенә озатып куйды. Анда бер биш минутлап көтеп утырганнан соң, чәй китерделәр, аннары берсе аягүрә торып басты да:
Омск Себернең хәрби мәркәзе булып тора. Монда һәрвакыт күп санда рус солдатлары тупланган була. 1838 елда хөкүмәт Омск шәһәрен хәрби мәркәз итәргә һәм биредә хәрби көч тупларга дигән карар кабул иткән.
Шәһәрнең биналары да бик үк иске түгел. Башта — 1716 елда — бу урында кечкенә генә бер авыл барлыкка килә, ләкин кешесе бик аз була. Шуңа күрә бирегә Дон казаклары мәҗбүри күчереп утыртыла. Болар исә дала кыргызларының һөҗүмнәренә каршы тору өчен ныгытма кебек итеп кулланылалар. Ул заманнарда юллар юк, елгаларда пароходлар юк. Патша армиясендә хезмәт биш елга сузыла. Шул сәбәпле солдатлар, теләсәләр-теләмәсәләр дә, хезмәт иткән җирләрендә яшәп кала торган булганнар. Шуңа да карамастан, 1782 елда Омск кечкенә генә шәһәрчек хәленә килә алган. Тирә-ягы бөтенләе белән дала. Күчмә тормыш белән яшәүче кыргызлар, җәй җитүгә күчеп китеп, төрле якка таралалар, кыш кергәч кенә кайтып утыралар. Омск 1824 елда губернага әйләнгән. Әле ул вакытларда да биредә җирле мөселманнардан һәм солдатлардан башка беркем дә яшәмәгән.
Рамазан аенда һәр көн ураза тоту, ягъни таң яктылыгы җәелгән вакыттан алып кояш батканчыга кадәр ашамый, эчми һәм якынлык кылмый тору акылы булган һәрбер мөэмин бәндәгә фарыздыр.
Уразаның фарыз булуы турында Коръәни-кәримнең «Бәкарә» сүрәсендә (183 нче аять) Аллаһы Тәгалә әйткән: «Әй, иман китергән кешеләр, сездән алдагы кавемнәргә фарыз булган кебек, сезгә дә ураза фарыз булды, уразаларыгызны тотыгыз, шаять, котылучылардан булырсыз».
Бу – башлангыч мәктәп икән. Ачылуына нәкъ 25 ел тулган. Шул вакыт эчендә милләтенә күрсәткән хезмәте белән таныштырдылар. Тагын бер кат искәртәм: бу – башлангыч мәктәп. 25 ел эчендә мәктәптә 12314 укучы белем һәм тәрбия алган. Боларның 7086сы мәктәпнең таныкнамәсен алып чыккан.
Игътибарымны җәлеп иткән нәрсә шул булды: башлангыч мәктәп 25 ел хезмәт күрсәткән, нәрсә эшләгәне мәгълүм. Уйлавымча, безнең урта мәктәпләребезнең дә хәтта нинди хезмәт күрсәткәннәре билгеле түгел. Бар да укыган да киткән, хисабын Аллаһ белә.
Цицикарда яшәгәндә игътибарымны җәлеп иткән тагын бернәрсә – мәет күмү йоласы булды. Мин моның бөтен кытай мөселманнарында бертөрле икәнен күрдем. Берәр өйдә мәет булса, иң башта матәм игълан ителеп, бу өй хуҗасы, гаилә кешеләре, туганнары, якыннары — һәммәсе актан киенә, аннары ахунга хәбәр җибәрелә. Ахун килә, барыннан да элек, үлгән кешенең бурычы калу-калмавын сораштыра. Әгәр үлгән кешенең бурычы калган булса, алачак кешеләрне табып китерүләрен сорый, бөтен бурычларын вариcлaрыннан түләттерә. Әгәр бурыч түләрлек хәлләре булмаса, варислар белән алачак кеше арасында бер килешү төзеттерә, шуннан соң гына җеназа башлана.
Япониядә сәяхәт иткәндә иӊ олы максатым һәм өметем – япон милләте турында җитди һәм дөрес мәгълүмат тупларга тырышу иде. Японнарда мәктәпләрнеӊ һәм укучыларыныӊ күплеге, белем алуга көчле омтылыш турында белә идем инде, әмма кулымда рәсми мәгълүмат юк иде. Тарихчылар җәмгыяте идарәсенә барганнан соӊ, түбәндәге мәгълүматларны алуга ирештем:
41 нче Мидидә (ягъни бу милади 1908 ел саннары һәм иӊ яӊа статистик мәгълүмат дигән сүз) Япониядә мәктәпләр өч төркемгә бүленә: 1. Хөкүмәт ачкан мәктәпләр. 2. Халык (земство) мәктәпләре. 3. Аерым бер кеше тарафыннан ачылган мәктәпләр.
Хәзерге вакытта мәктәпләр шул өч исем белән аталып йөртеләләр икән: хөкүмәт мәктәпләре, халык мәктәпләре, шәхси мәктәпләр.
Японнарныӊ авылларын гизү миӊа үзенә аерым бер рәхәтлек бирә иде. Авыл кешесе белән шәһәр кешесе арасында бик артык аерма да күренми. Гадәт һәм әхлак дисеӊме, киенү рәвеше дисеӊме – боларныӊ берсендә дә күзгә ташланырлык аерма юк. Япониянеӊ авылларында да искиткеч тәрбияле, әдәпле, килгән кунакка ачык йөзле кешеләр яши. Авылларныӊ күбесендә инглизчә яхшы белгән кешеләр шактый. Кайбер авылларда газета басылып чыга. Бары тик, авыл кешеләре гадирәк, яшәү рәвешләре табигатькә тагын да якынрак һәм алар Көнчыгышка хас тормыш белән яшиләр. Өйләрендә, гадәттә, чыпта келәм, кечерәк кенә тимер мич була, шулардан тыш, йорт җиһазы диярлек башка берни дә күрмәссез.
Бала, биш яше тулуга, мәктәпкә алына, ләкин беренче елда аңа берни дә өйрәтелми. Ул бары тик уеннар аша мәктәпкә ияләндерелә, теләгән вакытта килә, теләгән вакытта китә ала. Аларның биредә уйный торган уеннары — әлбәттә, уйланылган, программага бәйле уеннар. Бала нәкъ бер ел буе шулай мәктәпкә әзерләнә, алты яше тулгач, дәресләр укый башлый.
Җәмәгать намазы картларга гына хас түгел. Яшьләргә дә җәмәгать намазына мәчеткә барырга тырышырга кирәк. Аларга савабы күбрәк булыр. «Мәчеткә картайгач йөрермен!» — дигән сүзләр – шайтан сабаклары. Яшьлектә гадәтләнмәгән эшне картайгач кылу бик мөшкел була, бигрәк тә картайгач куәт бетә. Куәт бар чагында кыла алмаган гыйбадәтне куәт беткәч ничек кылырга кирәк? Картайгач кыла алмаганда яшьлектә ни өчен кылмадым икән дип үкенергә мөмкин. Кыямәттә бигрәк тә үкенечле булыр. Шуның өчен кыямәт яхшыларга да, яманнарга да үкенеч көне дип сыйфатланган. Яманнарга үкенечлеге мәгълүм. Яхшылар исә, күбрәк гыйбадәт кыласым калган, аз кылганмын дип үкенерләр икән.